Llesiant Cymru, 2022 - Cymru iachach

Awdur: Dr William Perks

Cymdeithas lle mae llesiant corfforol a meddyliol pobl cystal â phosibl a lle mae modd deall dewisiadau ac ymddygiad sydd o fudd i iechyd yn y dyfodol.

Mae’r holl ddata sydd wedi ei gynnwys yn y bennod hon nawr yn dangos effaith o leiaf un cyfnod ym mhandemig y coronafeirws (COVID-19).

Gwelwyd gostyngiad mewn disgwyliad oes yn y cyfnod diweddaraf sydd ar gael (2018-20), sy’n cynnwys rhan o gyfnod pandemig COVID-19.

Mae disgwyliad oes yn uwch i ferched, ond mae cyfran y bywyd a dreulir mewn iechyd da yn uwch i ddynion.

Mae dadansoddiad diweddar (yn seiliedig ar y cyfnod rhwng 2018 a 2020) yn dangos bod y bwlch mewn disgwyliad oes iach rhwng y mwyaf a’r lleiaf difreintiedig wedi aros yn eang ond yn gymharol sefydlog.

Yn 2021, roedd 36,135 o farwolaethau o bob achos, gostyngiad o'i gymharu â'r nifer uchel o farwolaethau a welwyd yn 2020. COVID-19 oedd y pedwerydd achos marwolaeth uchaf yn y flwyddyn hyd yma.

Roedd y gyfradd marwolaethau yr oedd modd eu hosgoi yng Nghymru yn 2020 yn uwch na’r holl flynyddoedd ers 2012.

Gwelwyd cynnydd bychan yn nifer y genedigaethau byw; y flwyddyn gyntaf nad yw’r nifer wedi gostwng ers 2010.

Roedd canlyniadau cymysg ar gyfer ymddygiad ffordd iach o fyw menywod beichiog yn yr asesiad cychwynnol, gyda chanran is o fenywod yn dweud eu bod yn ysmygu, ond canran uwch yn cael eu cofnodi fel rhai sy'n ordew neu gyda chyflwr iechyd meddwl nag yn y flwyddyn flaenorol.

Roedd y mwyafrif (93%) o oedolion yn dweud eu bod yn dilyn dau neu fwy o’r pum ymddygiad ffordd o fyw iach. Nid yw canran y plant sy’n rhoi gwybod am hyn wedi newid.

Roedd oedolion a phobl ifanc rhwng 11 i 16 oed wedi nodi lefelau is o lesiant yn ystod y pandemig, o’i gymharu â chanlyniadau o’r cyfnodau blaenorol.

Roedd data ynghylch lefelau boddhad â bywyd a gorbryder, sy’n ymwneud â’r rhan fwyaf o flwyddyn gyntaf y pandemig (2020-21), wedi gweld pethau’n dirywio i lefelau gwaeth na’r hyn a welwyd yn 2011-12. Mae data mwy diweddar o Arolwg Cenedlaethol Cymru 2021-22 yn awgrymu y gallai bodlonrwydd bywyd fod wedi dychwelyd yn gyffredinol i lefelau cyn y pandemig.

Ymddengys fod rhywfaint o gynnydd wedi ei wneud tuag at gyflawni’r nod, gyda nifer o ddangosyddion cenedlaethol Cymru iachach yn aros yn weddol sefydlog a ddim yn dangos newid sylweddol dros y cyfnodau y maent ar gael. Fodd bynnag, nid yw llawer o’r dangosyddion eto’n cynnwys cyfnod digon hir nac aml i ganfod tuedd hirdymor.

Mae’r pandemig wedi cael effaith amlwg ar nifer o’r tueddiadau yn y data diweddaraf, ac nid yw’r goblygiadau ar gyfer tueddiadau tymor hwy yn glir. Am y rheswm hwn, mae’r casgliadau hirdymor canlynol yn cael eu llunio’n bennaf ar sail tystiolaeth cyn y pandemig.

Roedd disgwyliad oes wedi bod yn codi ers yr Ail Ryfel Byd, er bod hynny’n arafach dros y degawd diwethaf. Fodd bynnag, mae wedi disgyn ar gyfer y cyfnod mwyaf diweddar, sy'n adlewyrchu effaith pandemig COVID-19 yn ôl pob tebyg.

Mae disgwyliad oes iach yn parhau i fod yn waeth i’r rhai sy’n byw mewn ardaloedd mwy difreintiedig, ond mae wedi aros yn gymharol sefydlog rhwng 2011 i 2013 a 2018 i 2020.

Dros y tymor hir mae cyfraddau marwolaeth safonedig yn ôl oedran wedi bod yn gwella, gan ostwng o 1,406 o farwolaethau fesul 100,000 o bobl ym 1994 i 1,062 o farwolaethau fesul 100,000 o bobl yn 2021. Mae’r cynnydd yn nifer y marwolaethau sy’n gysylltiedig â’r pandemig wedi cael effaith negyddol ar hyn dros y ddwy flynedd diwethaf.

Mae cyfran y babanod sy’n cael eu geni gyda phwysau geni isel wedi aros yn gymharol sefydlog dros y gyfres amser, fel arfer yn amrywio rhwng 5% a 6%, er ei bod wedi gweld cynnydd bach yn ystod y blynyddoedd diwethaf, yn dilyn y ffigurau isaf yn 2014 a 2015.

Oherwydd y newid ym modd Arolwg Cenedlaethol Cymru, nid yw’n bosibl ystyried tueddiadau diweddar ar gyfer mesurau ffordd o fyw iach i oedolion. Cyn y pandemig, rhwng 2016-18 a 2019-20, nid oedd newid sylweddol yng nghyfran yr oedolion a ddywedodd fod ganddynt ddau neu fwy ymddygiad ffordd o fyw iach.

Nod y garreg filltir genedlaethol yw cynyddu canran y plant sydd â dau ymddygiad iach neu fwy i 94% erbyn 2035 ac i dros 99% erbyn 2050. Mae’r data’n dangos bod canran y plant sy’n cyrraedd y garreg filltir genedlaethol yn dal yn 88% ym mlwyddyn academaidd 2019 ac mae wedi aros yn gymharol sefydlog ers dechrau casglu data yn ystod blwyddyn academaidd 2013/14.

Roedd llesiant meddyliol oedolion ar gyfartaledd wedi gostwng ar gyfer y cyfnod rhwng Gorffennaf 2021 ac Ionawr 2022 o’i gymharu â 2018-19, a oedd ynddo’i hun yn gynnydd bach o’i gymharu â 2016-17. Fodd bynnag, oherwydd y gwahaniaeth yn y modd casglu a’r newid gwirioneddol posibl oherwydd y pandemig, mae’n anodd cymharu’r dangosydd hwn yn y tymor hwy.

Nid oedd data arolwg Iechyd a Lles Myfyrwyr y Rhwydwaith Ymchwil Iechyd mewn Ysgolion a gasglwyd ar gyfer pobl ifanc rhwng 11 i 16 oed cyn COVID-19 yn dangos llawer o newid mewn llesiant meddyliol o’r blynyddoedd blaenorol. Fodd bynnag, o ran oedolion, mae data mwy diweddar a gasglwyd rhwng mis Medi i Rhagfyr 2021 yn dangos gostyngiad yn y sgôr gyfartalog ar gyfer pobl ifanc rhwng 11 i 16 oed o’i gymharu â'r cyfnod cyn y pandemig.

Roedd bodlonrwydd ar fywyd ar gyfartaledd wedi bod yn cynyddu ers 2011-12, gyda lefelau gorbryder yn gostwng rhywfaint ar gyfartaledd. Fodd bynnag, gwelodd y flwyddyn cyn y pandemig rywfaint o ostyngiad mewn lefelau bodlonrwydd ar fywyd a gorbryder. Parhaodd y duedd hon ym mlwyddyn gyntaf y pandemig, gyda boddhad â bywyd a gorbryder yn dirywio i lefelau gwaeth na’r hyn a welwyd yn 2011-12. Mae data mwy diweddar o Arolwg Cenedlaethol Cymru 2021-22 yn awgrymu y gallai bodlonrwydd bywyd fod wedi dychwelyd yn gyffredinol i lefelau cyn y pandemig.

Mae cyflwr tai peryglus wedi gwella yn ystod y deng mlynedd diwethaf. Dangosodd yr Arolwg Cyflwr Tai Cymru diweddaraf nad oedd y peryglon mwyaf difrifol (categori 1) i’w gweld mewn 82% o’r anheddau yn 2017-18, o’i gymharu â 71% yn 2008. Gwelwyd gwelliannau ym mhob deiliadaeth.

Roedd disgwyliad oes wedi bod yn codi ers yr Ail Ryfel Byd, er bod hynny’n arafach dros y degawd diwethaf.

Mae dadansoddiad yn dangos mai dynion a menywod rhwng 60-84 oed sy’n cyfrannu fwyaf at gynyddu disgwyliad oes, ond mae’r gwelliannau hyn wedi arafu’n sylweddol.

Gwelwyd gostyngiad mewn disgwyliad oes yn y cyfnod diweddaraf sydd ar gael (2018-20), sy’n cynnwys rhan o gyfnod pandemig COVID-19, o’i gymharu â’r cyfnod blaenorol (2017 i 2019).

Roedd disgwyliad oes adeg geni yn 82 oed i fenywod a 78 oed i ddynion yn 2018-20. Roedd hyn yn ostyngiad bach i ddynion a menywod, yn dilyn cyfraddau marwolaeth uwch yn 2020 yn ystod pandemig COVID-19.

Roedd disgwyliad oes iach yn 62 oed i fenywod a 61 oed i ddynion yn 2018 i 2020.

Image

Yn 2021, roedd 36,135 o farwolaethau o bob achos, a oedd yn ostyngiad o’i gymharu â’r nifer uchel o farwolaethau a welwyd yn 2020.

Mae’r cyfartaledd dros bum mlynedd ar gyfer 2022 wedi cael ei ddarparu ar gyfer 2016 i 2019 a 2021, gan ddarparu cymhariaeth gyfredol sy’n dal yn agos at gynrychioli blwyddyn arferol (heb fod yn y pandemig), ond heb gynnwys y nifer eithriadol o uchel o farwolaethau a welwyd yn 2020.

Roedd y nifer uchaf o farwolaethau yn ystod y flwyddyn hyd yma (Ionawr i Orffennaf 2022) yn sgil clefydau isgemia’r galon, ac wedyn dementia a chlefyd Alzheimer. COVID-19 oedd y pedwerydd achos uchaf o farwolaeth yn y flwyddyn hyd yma ar ôl bod yn brif achos marwolaeth yn 2020 a’r ail achos uchaf o farwolaeth yn 2021.

Mae cyfraddau marwolaethau safonedig yn ôl oedran yn caniatáu i ni wneud cymariaethau dros amser ac ardal am eu bod yn ystyried maint y boblogaeth a’r strwythur o ran oedran.

Dros y tymor hir mae cyfraddau marwolaeth safonedig yn ôl oedran wedi bod yn gwella, gan ostwng o 1,406 o farwolaethau fesul 100,000 o bobl ym 1994 i 1,062 o farwolaethau fesul 100,000 o bobl yn 2021. Ond mae’r cynnydd yn nifer y marwolaethau sy’n gysylltiedig â’r pandemig wedi cael effaith negyddol ar hyn dros y ddwy flynedd diwethaf.

Yn 2021, roedd y cyfraddau marwolaethau safonedig yn ôl oedran yn sylweddol uwch ar gyfer dynion (1,234.6 o farwolaethau am bob 100,000 o ddynion) nag ar gyfer menywod (916.6 o farwolaethau am bob 100,000 o fenywod).

Yn 2020, roedd y gyfradd marwolaethau yr oedd modd eu hosgoi yng Nghymru yn llawer uwch yn ystadegol na’r holl flynyddoedd ers 2012. Priodolwyd tua dwy ran o dair o farwolaethau yr oedd modd eu hosgoi i gyflyrau y gellir eu hatal, ac un rhan o dair i rai yr oedd modd eu trin.

Gan edrych ar grwpiau eang o achosion marwolaeth, neoplasmau oedd prif achos marwolaethau yr oedd modd eu hosgoi. COVID-19 oedd y trydydd achos mwyaf cyffredin.

Yn 2021, roedd 322 o farwolaethau yn sgil gwenwyno gan gyffuriau wedi eu cofrestru yng Nghymru, ac roedd 210 ohonynt yn farwolaethau o ganlyniad i gamddefnyddio cyffuriau. Mae’r duedd gyffredinol mewn marwolaethau o ganlyniad i wenwyno gan gyffuriau a chamddefnyddio cyffuriau yng Nghymru wedi bod yn uwch ers yr ystadegau cyntaf yn 1993. Y ffigurau ar gyfer 2021 yw’r ail uchaf a gofnodwyd o ran gwenwyno gan gyffuriau (bron yn cyrraedd uchafbwynt 2018), a’r uchaf erioed o ran camddefnyddio cyffuriau.

Mae’r ffigurau hyn yn seiliedig ar y flwyddyn y cofrestrwyd y farwolaeth, yn hytrach na phan ddigwyddodd y farwolaeth. Oherwydd oedi wrth gofrestru, digwyddodd tua hanner y marwolaethau hyn mewn blynyddoedd cyn 2021. Mae oedi wrth gofrestru marwolaethau, a gynyddodd yn ystod pandemig COVID-19, yn debygol o fod wedi effeithio ar y ffigurau.

Roedd marwolaethau oherwydd cyffuriau yn fwy cyffredin ymysg dynion na menywod a gwelwyd cyfraddau uwch o farwolaethau o ganlyniad i wenwyno gan gyffuriau mewn ardaloedd mwy difreintiedig.

Dros y tymor hir mae cyfraddau hunanladdiad wedi amrywio o flwyddyn i flwyddyn ond ar y cyfan maen nhw wedi bod yn gostwng. Dangosodd cofrestriadau 2021 fod cyfraddau hunanladdiad (12.7 i bob 100,000 o bobl) yn uwch (er nad oedd yn arwyddocaol yn ystadegol) na 2020 ond yn debyg i'r lefelau a welwyd mewn blynyddoedd cyn y pandemig. Mae'r cynnydd yn 2021 o'i gymharu â 2020 yn debygol o adlewyrchu aflonyddwch i gwestau crwneriaid a achoswyd gan y pandemig gan arwain at oedi yn cofrestru marwolaethau. Mae'r ffigyrau diweddaraf yn cynnwys marwolaethau a fu yn 2020 ac a gafodd eu cofrestru'n ddiweddarach yn 2021.Er bod cynnydd bach yn 2020, mae cyfraddau marwolaethau sy’n ymwneud ag alcohol wedi bod yn gymharol sefydlog dros y blynyddoedd diwethaf.

Image

Mae llawer o anghydraddoldebau o ran disgwyliad oes a marwolaeth o hyd.

Mae dadansoddiad diweddar (yn seiliedig ar y cyfnod rhwng 2018 a 2020) yn dangos bod y bwlch cyffredinol mewn disgwyliad oes iach rhwng y mwyaf a’r lleiaf difreintiedig wedi aros yn gymharol sefydlog rhwng 2011-2013 a 2018-2020. Mae’n ymddangos bod y bwlch hwn wedi lleihau ychydig yn y cyfnod diweddaraf ar gyfer dynion (13.3 mlynedd) ac wedi cynyddu ychydig ar gyfer menywod (16.9 mlynedd).

Mae’r bwlch disgwyliad oes yn llawer llai, sef 7.6 mlynedd i ddynion a 6.3 mlynedd i fenywod. Ond mae wedi bod yn cynyddu’n gyffredinol yn ystod y blynyddoedd diwethaf i ddynion a menywod, sy’n awgrymu bod anghydraddoldeb cynyddol.

Mae rhagor o ddadansoddiadau o’r bwlch mewn disgwyliad oes a disgwyliad oes iach gan y bwrdd iechyd a’r awdurdod lleol i’w gweld yn y proffil disgwyliadau iechyd yng Nghymru gyda’r bwlch anghydraddoldeb gan Iechyd Cyhoeddus Cymru. 

Mae dynion yn treulio mwy o’u bywyd mewn iechyd da (78.5%) o’i gymharu â menywod (76.0%).

Roedd cyfran y marwolaethau roedd modd eu hosgoi wedi parhau i fod yn sylweddol uwch yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig o’i gymharu â’r ardaloedd lleiaf difreintiedig. Roedd marwolaethau roedd modd eu hosgoi yn cyfrif am 37.0% o’r holl farwolaethau ymysg dynion yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig o’i gymharu â 18.9% yn yr ardaloedd lleiaf difreintiedig. Ar gyfer menywod, roedd y ffigurau cyfatebol yn 25.7% yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig a 14.1% yn yr ardaloedd lleiaf difreintiedig.

Mae’r bwlch absoliwt mewn marwolaethau y mae modd eu hosgoi rhwng yr ardaloedd mwyaf difreintiedig a’r lleiaf difreintiedig wedi cynyddu i’r lefel uchaf ers 2003 ar gyfer dynion ac ers i’r gyfres amser data ddechrau ar gyfer menywod.

Roedd cyfraddau marwolaethau yr oedd modd eu hosgoi gyda COVID-19 fel achos marwolaeth sylfaenol yn llawer uwch yn ystadegol yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig o’u cymharu â’r ardaloedd lleiaf difreintiedig.

Image

Cyfrifir y bwlch mewn disgwyliadau iechyd fel y gwahaniaeth absoliwt rhwng y pumed lleiaf a’r mwyaf difreintiedig. Mae’r dull hwn wedi newid ers i ddisgwyliadau iechyd blaenorol gael eu rhyddhau, a hynny er mwyn gwella sefydlogrwydd y mesur ar lefel awdurdod lleol. Defnyddiwyd Mynegai Oleddol Anghydraddoldeb (SII) i gyfrifo’r bwlch yn flaenorol. Mae’r Swyddfa Ystadegau Gwladol yn parhau i gyhoeddi’r SII ar lefel genedlaethol fel rhan o’i datganiad ar ddisgwyliad oes a chyflwr iechyd.

Mae canran y babanod pwysau geni isel wedi aros yn gymharol sefydlog dros y gyfres amser, fel arfer yn amrywio rhwng 5% a 6%.

Cofnodwyd y ffigurau isaf yn y cofnodion yn 2014 a 2015. Ers hynny, mae cynnydd bach wedi bod yn nifer y babanod pwysau geni isel, gyda 2020 ar ei uchaf erioed, cyn disgyn yn ôl eto yn 2021.

Yn 2021, roedd gan ganran ychydig yn uwch o fabanod benyw bwysau geni isel (6.2%) o’i gymharu â babanod gwryw (5.3%). Mae hyn yn weddol gyson â’r duedd dros dymor hirach.

Roedd cyfran y genedigaethau byw â phwysau geni isel neu oed ffetws isel ar ei huchaf ymhlith y mamau ieuengaf a’r mamau hynaf yn 2021, er mai dim ond nifer fach o enedigaethau i famau sydd yn y grwpiau oedran hyn. Mae canran y babanod sydd ag oed ffetws isel a chanran y babanod sydd â phwysau geni isel wedi aros yn weddol sefydlog ar draws y grwpiau oedran dros y 10 mlynedd diwethaf.

Hefyd yn 2021, roedd pwysau geni isel gan ganran uwch (8.4%) o fabanod Asiaidd o’i gymharu â grwpiau ethnig eraill. Mae nifer y babanod â phwysau geni isel y flwyddyn yng Nghymru yn isel pan fyddant yn cael eu categoreiddio yn ôl grŵp ethnig, felly gall fod newidiadau cymharol fawr o flwyddyn i flwyddyn yn sgil anwadalrwydd naturiol. Fodd bynnag, roedd gan gyfran fwy o fabanod Asiaidd bwysau geni isel nag unrhyw grŵp ethnig arall mewn tair o’r pedair blynedd y mae data ar gael (sy'n dechrau yn 2018).

Gwelwyd manteision iechyd i fabanod a’u mamau yn sgil bwydo ar y fron. Yn ystod y degawd diwethaf, mae cyfraddau bwydo ar y fron adeg geni wedi bod yn cynyddu. Roedd y data blynyddol diweddaraf yn 2021 yn dangos bod canran y babanod sy’n cael eu bwydo ar y fron adeg geni tua 64%. Mae hyn 3.0 pwynt canran yn uwch nag yn 2016. Mae babanod mamau hŷn yn fwy tebygol o gael eu bwydo ar y fron na rhai mamau iau.

Image

Yn 2021, roedd y data yn dangos canlyniadau cymysg ar gyfer ymddygiad iach menywod beichiog yn yr asesiad cychwynnol, gyda chanran is o fenywod yn dweud eu bod yn ysmygu, ond canran uwch yn cael eu cofnodi fel rhai sy'n ordew nag yn y flwyddyn flaenorol.

Yn 2021, cafodd 15% o fenywod beichiog eu cofnodi fel ysmygwyr yn eu hasesiad cychwynnol. Mae hyn yn cyflymu’r duedd ar i lawr ers i ddata gael ei gasglu am y tro cyntaf yn 2016, ac mae’n ddau bwynt canran yn is nag yn y flwyddyn flaenorol. Fodd bynnag, mae’n bosibl bod y ffaith bod bron yr holl ddata yn cael ei hunan-adrodd yn effeithio ar y gostyngiad mawr yn 2021, yn hytrach na bod carbon monocsid yn cael ei fonitro.

Roedd cyfran uwch o fenywod iau yn dweud eu bod yn ysmygu yn yr asesiad cychwynnol o’i gymharu â menywod hŷn. Cofnodwyd bod traean (33%) o fenywod rhwng 16 a 19 oed yn ysmygu yn yr asesiad cychwynnol o’i gymharu ag un o bob deg (10%) o fenywod 30 oed neu hŷn. Mae cyfraddau ysmygu yn yr asesiad cychwynnol wedi gostwng dros y pum mlynedd diwethaf ar gyfer pob grŵp oedran, (ac eithrio’r rhai o dan 16 oed, sy’n ddarostyngedig i anwadalrwydd o un flwyddyn i’r llall oherwydd y nifer isel o fenywod yn y grŵp hwn).

Roedd gan dri o bob deg (30%) o fenywod beichiog fynegai màs y corff (BMI) o 30 neu fwy yn yr asesiad cychwynnol. Parhaodd y duedd ar i fyny yn y tymor hwy gan fod y ganran yn 2021 un pwynt canran yn uwch nag yn y flwyddyn flaenorol a thri phwynt canran yn uwch nag yn 2016 (blwyddyn gyntaf y data cymaradwy).

Dywedodd bron i dri o bob deg (29%) o fenywod beichiog fod ganddynt gyflwr iechyd meddwl yn yr asesiad cychwynnol. Parhaodd y duedd ar i fyny yn y tymor hwy, gyda’r data diweddaraf ddau bwynt canran yn uwch nag yn y flwyddyn flaenorol, a deg pwynt canran yn uwch nag yn 2016 (blwyddyn gyntaf y data cymaradwy).

Gwelwyd cynnydd bychan yn nifer y genedigaethau byw; y flwyddyn gyntaf nad yw’r nifer wedi gostwng ers 2010. Mae canran y babanod newydd-anedig o bob cefndir ethnig wedi aros fwy neu lai yr un fath ers 2018.

Mae canran y mamau ifanc yn parhau i ostwng. Roedd y rhan fwyaf o famau a oedd yn rhoi genedigaeth yn ystod y flwyddyn rhwng 25 a 34 oed, ac roedd mwy o famau’n 40 oed neu’n hŷn nac yn 19 oed neu’n iau am y tro cyntaf erioed.

Cafodd Arolwg Cenedlaethol Cymru ei addasu oherwydd y pandemig, gyda newid ym modd yr arolwg (cyfweliadau dros y ffôn yn hytrach na chyfweliadau wyneb yn wyneb) a newidiadau i rai cwestiynau o’i gymharu â blynyddoedd blaenorol. Mae rhai canlyniadau o’r cyfnod cyn y pandemig yn cael eu darparu er mwyn ychwanegu cyd-destun at y data mwy diweddar hwn. Fodd bynnag, gan fod y pynciau hyn yn gallu bod yn sensitif i newidiadau o’r fath, nid yw’n bosibl cymharu’r canlyniadau’n uniongyrchol â data o flynyddoedd cyn 2020-21.

Mae’r data a gyflwynir yma ar gyfer y cyfnod rhwng Ebrill 2021 a Mawrth 2022.

Roedd y mwyafrif (93%) o oedolion yn dweud eu bod yn dilyn dau neu fwy o’r pum ymddygiad ffordd o fyw iach. Mae hyn yn cynnwys peidio ag ysmygu, yfed o fewn y canllawiau wythnosol, bwyta pum dogn neu fwy o ffrwythau neu lysiau, bod yn gorfforol egnïol am 150 munud neu fwy'r wythnos flaenorol, a bod yn bwysau iach. Roedd 30% o oedolion yn dilyn pedwar neu bump o’r ymddygiad ffordd iach o fyw

Image

Yn 2021-22, roedd canran yr oedolion â dau ymddygiad ffordd iach o fyw neu fwy yn is ymysg dynion (o’i gymharu â menywod), pobl rhwng 45 i 65 oed (o’i gymharu â’r rhai mewn grwpiau oedran iau neu hŷn) a phobl o ardal lai difreintiedig (o’i gymharu â’r rhai o ardal fwy difreintiedig).

Nod y garreg filltir genedlaethol ar ymddygiad iach plant yw cynyddu canran y plant sydd â dau ymddygiad iach neu fwy i 94% erbyn 2035 ac i dros 99% erbyn 2050.

Dangosodd arolwg Iechyd a Lles Myfyrwyr y Rhwydwaith Ymchwil Iechyd mewn Ysgolion fod canran y plant 11 i 16 oed sy’n cyrraedd y garreg filltir genedlaethol yn dal yn 88% yn 2019 ac mae wedi aros yn sefydlog ers dechrau casglu data yn ystod blwyddyn academaidd 2013/14.

Mae’r ymddygiadau iach dan sylw yn cynnwys peidio ag ysmygu, peidio ag yfed alcohol neu beidio â’i yfed yn aml, bwyta ffrwythau neu lysiau bob dydd a bod yn gorfforol egnïol am awr neu fwy, saith diwrnod yr wythnos. Ar gyfer yr ymddygiadau sylfaenol hyn yn 2019:

• roedd 94% o blant rhwng 11 i 16 oed yn dweud nad oeddent yn ysmygu
• roedd 81% o blant rhwng 11 i 16 oed yn dweud nad oeddent yn yfed alcohol neu nad oeddent yn ei yfed yn aml
• roedd 48% o blant rhwng 11 i 16 oed yn dweud eu bod yn bwyta ffrwythau neu lysiau bob dydd
• roedd 18% o blant rhwng 11 i 16 oed yn dweud eu bod yn gorfforol egnïol am awr neu fwy, saith diwrnod yr wythnos

Yn 2019, gostyngodd canran y plant â dau ymddygiad ffordd iach o fyw neu fwy yn ôl oedran yn yr ysgol uwchradd ac i raddau llai yn ôl golud teuluol is. Fodd bynnag, nid oedd gwahaniaethau mawr rhwng menywod a bechgyn.

Mae lefelau gweithgarwch corfforol yn gostwng yn ôl oedran yn yr ysgol uwchradd, ac mae bechgyn (yn hytrach na menywod) a’r rhai sy’n dod o gefndir o olud teuluol uchel (yn hytrach na golud teuluol isel) yn fwy tebygol o ddweud eu bod yn gorfforol egnïol am awr neu fwy bob dydd.

Mae canran y plant sy'n dweud eu bod yn bwyta ffrwythau neu lysiau bob dydd hefyd yn gostwng yn ôl oedran yn yr ysgol uwchradd, gyda menywod (yn hytrach na bechgyn) a’r rhai sy’n dod o gefndir o olud teuluol uchel (yn hytrach nag un isel) yn fwy tebygol o ddweud eu bod yn bwyta ffrwythau neu lysiau bob dydd.

Gostyngodd canran y plant sy'n dweud nad ydynt yn ysmygu yn ôl oedran yn yr ysgol uwchradd. Roedd menywod (o’i gymharu â bechgyn) a’r rhai o gefndir o olud teuluol uchel (o’i gymharu â golud teuluol isel) yn fwy tebygol o ddweud nad oeddent yn ysmygu.

Gostyngodd canran y plant sy'n dweud nad ydynt byth neu’n anaml yn yfed alcohol yn ôl oedran yn yr ysgol uwchradd. Nid oedd llawer o wahaniaeth rhwng bechgyn a menywod. Fodd bynnag, roedd y rhai o gefndir o olud teuluol isel yn fwy tebygol o ddweud nad oeddent byth neu’n anaml yn yfed alcohol (o’i gymharu â golud teuluol uchel).

Image

Oherwydd y pandemig, mae’r Arolwg Cenedlaethol wedi cael ei gynnal dros y ffôn yn hytrach nag wyneb yn wyneb. O ganlyniad, nid yw’r dangosydd cenedlaethol ar lesiant meddyliol (fel sy’n cael ei fesur gan Raddfa Llesiant Meddyliol Warwick Caeredin ar gyfer oedolion) wedi cael ei ddiweddaru fel arfer.

Fodd bynnag, rhwng mis Gorffennaf 2021 a mis Ionawr 2022, cafodd arolwg ar-lein dilynol ei dreialu, lle’r oedd sampl o tua 2,000 o ymatebwyr wedi cwblhau set ychwanegol o gwestiynau ar ôl cwblhau’r arolwg dros y ffôn.

Mae canlyniadau’r cyfnod sy’n cynnwys rhan o’r pandemig i’w gweld isod, ynghyd â rhai canlyniadau o flynyddoedd blaenorol er mwyn rhoi cyd-destun. Fodd bynnag, oherwydd y gwahaniaeth yn y modd a’r newid gwirioneddol posibl oherwydd y pandemig, dylid cymryd gofal wrth wneud cymariaethau uniongyrchol.

Gofynnwyd i bobl am eu lles meddyliol a defnyddiwyd WEMWBS i sgorio’r canlyniadau. Mae sgôr uwch (58 i 70) yn awgrymu lles meddyliol uchel, ac mae sgorio 44 neu is yn awgrymu lles meddyliol isel. Mae sgôr rhwng 45 a 57 yn awgrymu bod gan yr unigolyn les meddyliol canolig.

Y sgôr WEMWBS gyffredinol rhwng mis Gorffennaf 2021 a mis Ionawr 2022 oedd 49. Mae hyn yn is na 2018-19 pan oedd y sgôr ar gyfartaledd yn 51. Canfuwyd bod llesiant 30% o bobl yn isel, 54% yn ganolig, a 16% yn uchel.

Ar gyfartaledd, mae llesiant pobl iau yn is, gyda sgôr o 47 i’r rhai rhwng 25 a 44 oed, o’i gymharu â sgôr o 52 ar gyfer y rhai sydd dros 75 oed.

Mae pobl sy’n disgrifio eu hiechyd cyffredinol fel gwael neu wael iawn yn sgorio 39, sy'n sgôr is na phobl sydd â gwell iechyd cyffredinol.

Mae llesiant meddyliol pobl sy’n dweud eu bod yn unig hefyd yn is ar gyfartaledd (39) na’r rhai sydd weithiau’n unig (53) neu byth yn unig (49).

Mae’r rhyngweithio dan sylw ag oedran ac iechyd yn dangos yr un duedd ag yn 2018-19, ond gyda sgoriau cyfartalog is ym mhob categori sy’n cyfateb i lesiant is. Efallai y bydd effeithiau’r pandemig yn egluro’r gostyngiad hwn, ond dylid hefyd ystyried y newid ym modd wrth gymharu’r canlyniadau.

Roedd bodlonrwydd ar fywyd ar gyfartaledd wedi bod yn cynyddu ers 2011-12, gyda lefelau gorbryder yn gostwng rhywfaint ar gyfartaledd. Fodd bynnag, gwelodd y flwyddyn cyn y pandemig rywfaint o ostyngiad mewn lefelau bodlonrwydd ar fywyd a gorbryder. Parhaodd y duedd hon yn y data mwyaf diweddar sy’n ymwneud â’r rhan fwyaf o flwyddyn gyntaf y pandemig, gyda boddhad â bywyd a gorbryder yn dirywio i lefelau gwaeth na’r hyn a welwyd yn 2011-12.

Mae data dangosyddion cenedlaethol  ar gyfer plant rhwng 10 a 15 oed, a gasglwyd cyn y pandemig (blwyddyn academaidd 2019/20), yn dangos mai ychydig o newid sydd wedi bod yn sgôr gymedrig yr holiadur cryfderau ac anawsterau ers blwyddyn academaidd 2013/14.  

Fodd bynnag, o ran oedolion, mae data arolwg Iechyd a Llesiant Myfyrwyr y Rhwydwaith Ymchwil Iechyd mewn Ysgolion mwy diweddar a gasglwyd rhwng mis Medi to Rhagfyr 2021 yn dangos gostyngiad mewn lles meddyliol ymysg plant rhwng 11 i 16 oed (fel sy'n cael ei fesur gan Raddfa Llesiant Meddyliol Warwick-Edinburgh (SWEMWBS)), o’i gymharu â chyn y pandemig

Roedd sgôr gyfartalog SWEMWBS ar gyfer plant rhwng 11 i 16 oed ychydig yn is yn 2021 (23.0), o’i gymharu â 2019 (23.7). Er ei fod yn ymddangos fel gostyngiad bach, o ystyried y sampl fawr mae’n ddirywiad arwyddocaol yn ystadegol mewn llesiant meddyliol.

Roedd y dadansoddiadau yn ôl rhywedd a grŵp blwyddyn yn dangos bod y rhai nad ydynt yn ystyried eu hunain yn fachgen nac yn ferch yn dweud bod eu llesiant meddyliol yn isel, a bod merched yn adrodd ar les is na bechgyn. Mae sgoriau llesiant meddyliol yn gostwng yn ôl oedran.

Mae tueddiadau yn ôl ethnigrwydd yn dangos gostyngiad cymharol llai mewn llesiant meddyliol rhwng 2019 a 2021 ymysg myfyrwyr Du, Asiaidd a Lleiafrifoedd Ethnig o’i gymharu â myfyrwyr Gwyn.

Roedd dadansoddiad yn ôl golud teuluol yn dangos gostyngiad o’r un maint rhwng 2019 a 2021 ymysg myfyrwyr â golud teuluol is ac uwch, sy'n awgrymu nad oedd yr anghydraddoldebau economaidd-gymdeithasol a oedd yn bodoli’n barod o ran llesiant meddyliol wedi ehangu dros y cyfnod hwn.

Image

Mae amrywiaeth o ffactorau’n bwysig i iechyd pawb. Er enghraifft, mae cyflogaeth, llygredd aer a thai i gyd yn effeithio ar ganlyniadau iechyd cyffredinol.

Mae cyflwr tai yng Nghymru wedi gwella dros y deng mlynedd diwethaf, gan leihau’r perygl posibl i iechyd y preswylwyr. Mae anheddau tai cymdeithasol sy’n cydymffurfio â Safon Ansawdd Tai Cymru yn parhau i gynyddu, gyda 99% o’r anheddau yn cydymffurfio (gan gynnwys methiannau derbyniol).

Dangosodd yr Arolwg Cyflwr Tai Cymru diweddaraf nad oedd y peryglon mwyaf difrifol (categori 1) i’w gweld mewn 82% o’r anheddau yn 2017-18, o’i gymharu â 71% yn 2008. Gwelwyd gwelliannau ym mhob deiliadaeth.

Mae adroddiadau Llesiant blaenorol Cymru wedi cynnwys dadansoddiad pellach ar defnyddio cyfryngau cymdeithasol mewn ffordd broblemus.

Mae’r adroddiad hwn yn ymdrin ag ystod eang o bynciau, ac felly dim ond mesurau cynnydd lefel uchel y mae modd eu hystyried yn yr adroddiad hwn. Mae dadansoddiad manylach o lawer o’r pynciau hyn ar gael drwy’r amrywiaeth o ddatganiadau ystadegol a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru, y Swyddfa Ystadegau Gwladol neu gynhyrchwyr ystadegol eraill.

Amcangyfrifon llesiant personol blynyddol (Y Swyddfa Ystadegau Gwladol)

Marwolaethau y mae modd eu hosgoi ym Mhrydain Fawr (Y Swyddfa Ystadegau Gwladol)

Data bwydo ar y fron: 2021

Marwolaethau oherwydd COVID-19, wedi eu cofrestru yng Nghymru a Lloegr (Y Swyddfa Ystadegau Gwladol)

Marwolaethau cysylltiedig â COVID-19 yn ôl ardal leol ac amddifadedd economaidd-gymdeithasol ( Y Swyddfa Ystadegau Gwladol)

Marwolaethau sydd wedi eu cofrestru yng Nghymru a Lloegr (Y Swyddfa Ystadegau Gwladol)

Marwolaethau cysylltiedig â gwenwyno gan gyffuriau yng Nghymru a Lloegr (Y Swyddfa Ystadegau Gwladol)

Disgwyliad iechyd yng Nghymru gyda bwlch anghydraddoldeb (Iechyd Cyhoeddus Cymru)

Disgwyliad oes ar gyfer ardaloedd lleol yn y Deyrnas Unedig (Y Swyddfa Ystadegau Gwladol)

Disgwyliad Oes a Marwolaethau yng Nghymru (Iechyd Cyhoeddus Cymru)

Ystadegau mamolaeth a genedigaethau

Dadansoddiad misol o farwolaethau, Cymru a Lloegr (Y Swyddfa Ystadegau Gwladol)

Arolwg Cenedlaethol Cymru

Treial ar-lein Arolwg Cenedlaethol Cymru

Marwolaethau yn gysylltiedig ag alcohol yn benodol yng Nghymru a Lloegr fesul chwarter blwyddyn (Y Swyddfa Ystadegau Gwladol)

Anghydraddoldebau economaidd-gymdeithasol o ran marwoldeb y gellid bod wedi ei osgoi yng Nghymru (Y Swyddfa Ystadegau Gwladol)

Arolwg Iechyd a Llesiant Myfyrwyr (Rhwydwaith Ymchwil Iechyd Ysgolion)

Hunanladdiadau yng Nghymru a Lloegr (Y Swyddfa Ystadegau Gwladol)

Arolwg Cyflwr Tai Cymru (asesiad o elfennau o’r Safon Ansawdd Tai Cymru)

Iechyd meddwl a llesiant pobl ifanc yng Nghymru (Rhwydwaith Ymchwil Iechyd mewn Ysgolion)