Y cynllun gweithredu ar gyfer dementia: diweddariad cynnydd

Cyhoeddwyd y cynllun gweithredu ar gyfer dementia yn gyntaf ym mis Chwefror 2018. Amlinellodd y cynllun y weledigaeth ar gyfer sefydlu Cymru yn wlad sy’n deall dementia, gan gydnabod hawliau pobl â dementia i deimlo fel eu bod yn cael eu gwerthfawrogi ac i fyw mor annibynnol â phosibl yn eu cymunedau.

Yn 2021, gwnaethom adolygu'r cynllun er mwyn ystyried effaith pandemig coronafeirws (COVID-19) ar bobl sy'n byw gyda dementia, eu gofalwyr a'r gwasanaethau a ddarperir. Cynhaliwyd yr adolygiad gan Lywodraeth Cymru ac aelodau o'r Grŵp Goruchwylio Gweithrediad ac Effaith ym maes Dementia.

Yn dilyn yr adolygiad hwn, gwnaethom gyhoeddi'r cynllun gweithredu dementia: cryfhau'r ddarpariaeth mewn ymateb i COVID-19 a oedd yn ailddatgan meysydd blaenoriaeth ar gyfer gweithredu, meysydd yr ydym yn canolbwyntio arnynt ar hyn o bryd.

Mae Llywodraeth Cymru bellach yn rhoi cyllid gwerth £12.7 miliwn i Fyrddau Partneriaeth Rhanbarthol bob blwyddyn i gynnal y gwaith o weithredu'r cynllun gweithredu ar gyfer dementia a datblygu dull gweithredu ar y cyd rhwng iechyd a gofal cymdeithasol o ran cymorth dementia. Sefydlwyd Byrddau Partneriaeth Rhanbarthol yn 2016 i hyrwyddo gweithio mewn partneriaeth ar draws y sector iechyd, y sector gofal cymdeithasol a'r sector gwirfoddol.

Rydym wedi comisiynu gwerthusiad annibynnol i sicrhau ein bod yn dysgu gwersi o weithredu'r cynllun presennol ac yn defnyddio'r rhain i lywio ein dull gweithredu ar gyfer polisi dementia yn y dyfodol.

Cyhoeddwyd adroddiad interim o werthusiad y cynllun gweithredu ar gyfer dementia ar 1 Mai 2024. Mae'r papur hwn yn crynhoi canfyddiadau camau cychwynnol gwerthuso’r cynllun gweithredu ar gyfer dementia 2018 i 2022, a gynhaliwyd gan Opinion Research Services rhwng 2019 a Gorffennaf 2023. Cyhoeddwyd y gwerthusiad llawn terfynol o'r cynllun gweithredu ar gyfer dementia ar 5 Mawrth 2025.

Rydym yn defnyddio y fframwaith safonau gofal dementia i sicrhau bod ein cynlluniau ar gyfer y dyfodol yn adeiladu ar y cynnydd rydym wedi'i wneud. Byddwn hefyd yn dysgu o ganfyddiadau ein gwerthusiad terfynol.

Rydym yn sylweddoli bod cynnwys rhanddeiliaid yn hanfodol, felly bwriadwn ymgysylltu ag ystod eang o bobl wrth inni ddatblygu ein cynllun newydd. Rydym yn gweithio gyda Grŵp Goruchwylio Gweithrediad ac Effaith ym maes Dementia i ddatblygu cynllun ymgysylltu a chytuno ar y camau nesaf. Byddwn yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf yn rheolaidd o ran sut y gall pobl gymryd rhan yn y gwaith hwn wrth inni ddatblygu'r cynllun newydd.

Gofal sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn

Rhan bwysig o roi'r cynllun ar waith oedd creu llwybr safonau dementia Cymru gyfan yn 2021, sy'n hyrwyddo dull gofal integredig systemau cyfan. Cafodd y safonau eu cydgynhyrchu gan y canlynol:

• Gwelliant Cymru (sydd bellach yn rhan o is-adran ansawdd, diogelwch a gwella Gweithrediaeth y GIG)
• Llywodraeth Cymru
• aelodau o'r Grŵp Goruchwylio Gweithrediad ac Effaith ym maes Dementia
• unigolion sy’n byw gyda dementia
• gofalwyr
• mudiadau gwirfoddol
• timau yn y GIG
• ymchwilwyr gofal cymdeithasol
• Cymdeithas Alzheimer's Cymru
• Age Cymru
• nifer o sefydliadau'r trydydd sector a sefydliadau partner

Caiff y safonau eu cefnogi'n genedlaethol ac yn rhanbarthol gan grŵp llywio cenedlaethol dementia ac mae ganddo 5 ffrwd waith sef:

• ymgysylltu â'r gymuned
• gwasanaethau asesu'r cof
• cysylltwyr dementia
• siarter ysbytai
• y gweithlu/mesur

Mae enghreifftiau diweddar o waith rhaglen dementia Gwelliant Cymru ar gael ar wefan Gweithrediaeth y GIG.

Mae'n amod bod y cyllid gwerth £12 miliwn a ddyrennir i Fyrddau Partneriaeth Rhanbarthol yn cyd-fynd â'r safonau gofal dementia. Mae pob rhanbarth yng Nghymru yn hyrwyddo gofal dementia drwy'r fframwaith a sefydlwyd i gefnogi'r safonau. Mae'r gwaith sy'n cael ei gynnal yn cynnwys grwpiau llywio a ffrydiau gwaith sy'n cysylltu rhaglenni lleol â'r dull cenedlaethol.

I gael rhagor o wybodaeth am waith y rhaglen gofal dementia, anfonwch e-bost i PHW.ImprovementCymruDementia@wales.nhs.uk.

Mae'r ffrwd waith ar gyfer cysylltydd dementia wedi canolbwyntio ar gytuno ar rôl a swyddogaeth y cysylltydd dementia er mwyn cynorthwyo'r gwaith o'i gyflwyno ledled Cymru. Diben swydd y cysylltydd dementia yw helpu i sicrhau y bydd gan bobl sy'n byw gyda dementia a'u gofalwyr berson cyswllt a enwir (cysylltydd) i’w helpu, eu cynghori a’u cyfeirio at wasanaethau, a hynny ar hyd eu taith o ddiagnosis hyd at ddiwedd oes.

Ers 2024, mae Llywodraeth Cymru wedi cytuno ar 2 swydd ychwanegol fesul rhanbarth i ehangu'r dull gweithredu hwn ymhellach. Mae Gweithrediaeth y GIG yn gweithio gyda Llywodraeth Cymru a'r Byrddau Partneriaeth Rhanbarthol i sicrhau y caiff hyn ei roi ar waith mewn modd cyson.

Protocol rhoi presgripsiwn am feddyginiaethau gwrthseicotig

Ym mis Chwefror 2024, cyhoeddwyd protocol rhoi presgripsiwn am feddyginiaethau gwrthseicotig yn briodol i bobl sy'n byw gyda dementia gan grŵp strategaeth meddyginiaethau Cymru gyfan. Datblygwyd y protocol i hybu arferion gorau o ran rhoi presgripsiwn am wrthseicotigau, eu monitro, eu tapro a'u stopio, pan gânt eu presgripsiynu i bobl â dementia sy'n ymddangos fel eu bod mewn trallod. Mae hefyd yn rhoi cyngor i gyffredinolwyr ac arbenigwyr ar reoli presgripsiynu gwrthseicotigau yn y tymor hir.

Iechyd yr ymennydd

Ceir tystiolaeth gynyddol sy'n dangos bod nifer o ffactorau risg addasadwy gydol oes a all gynnal iechyd yr ymennydd. Mae adroddiad newydd yn y Lancet wedi'i gyhoeddi sy'n ymdrin â hyn yn fanylach.

Mae canllawiau newydd ar gyfer helpu i leihau'r risg o ddatblygu dementia wedi'u cyhoeddi gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro. Mae is-adran ansawdd, diogelwch a gwella Gweithrediaeth y GIG yn gweithio gyda'r rhanbarthau i ystyried sut y gellir addasu'r canllawiau hyn i'w defnyddio.

Cymorth i gartrefi gofal

Nod y prosiect Mandad Rhoi Diagnosis o Ddementia Datblygedig (DiADeM) oedd codi ymwybyddiaeth o ddementia datblygedig ac asesiadau DiADeM ymysg staff perthnasol y GIG a staff cartrefi gofal. Mae'r prosiect yn datblygu ac yn darparu hyfforddiant ac addysg briodol, ac yn hyrwyddo'r arferion gorau o ran rheoli ar ôl rhoi diagnosis o ddementia.

Y cynllun o hyd yw hyrwyddo a gwreiddio'r mandad yn ffrydiau gwaith Gwasanaethau Asesu’r Cof rhanbarthol i geisio datblygu cynlluniau partneriaeth lleol ar gyfer mabwysiadu asesiadau DiADeM a hyrwyddo'r defnydd ohonynt mewn cartrefi gofal.

Gwell gofal mewn ysbytai

Lansiwyd y siarter ysbytai sy'n deall dementia yng Nghymru yn 2022. Mae ffrwd waith siarter ysbytai Gwelliant Cymru yn helpu rhanbarthau ledled Cymru i gyflawni egwyddorion y siarter.

Grymuso gweithredu cymunedol

Ym mis Mai 2024, lansiodd yr Asiantaeth Ddarllen restr lyfrau newydd ar gyfer pobl a gaiff eu heffeithio gan ddementia. Mae Darllen yn Well ar gyfer dementia yn adnodd rhad ac am ddim ac yn rhan o raglen llyfrau ar bresgripsiwn Darllen yn Well. Yng Nghymru, caiff y gwaith hwn ei gefnogi gan Lywodraeth Cymru.

Dewisir llyfrau Darllen yn Well drwy broses ddethol gadarn sy'n cynnwys mapio polisi a thystiolaeth, dadansoddi anghenion ac ymgynghori ag arbenigwyr iechyd a phobl â phrofiad bywyd. Mae'r llyfrau ar gael i unrhyw un eu benthyca, am ddim, o lyfrgelloedd cyhoeddus. Gallant gael eu hargymell gan weithwyr iechyd a gweithwyr gofal cymdeithasol, ac unrhyw un arall mewn rôl gefnogol.

Mae'r rhestr yn cynnwys 21 o deitlau (gan gynnwys teitl Cymraeg gwreiddiol), gyda gwybodaeth hanfodol, straeon personol a chyngor ymarferol, yn ogystal â llyfrau i blant sy'n briodol i'w hoedran. Mae'r llyfrau ar gael mewn amrywiaeth o fformatau, gan gynnwys llyfrau sain ac e-lyfrau. Mae teitlau o'r rhestr hefyd yn cael eu cyfieithu i'r Gymraeg.

Law yn llaw â'r llyfrau, ceir detholiad o adnoddau digidol a argymhellir sy'n rhoi gwybodaeth ychwanegol. Mae pecyn cymorth partneriaid wedi'i gynhyrchu sy'n cynnwys gwybodaeth ac adnoddau i'ch helpu i ledaenu'r gair am y cynllun newydd Darllen yn Well ar gyfer dementia.

Cynyddu cyfraddau ac amseroldeb rhoi diagnosis o ddementia

Mae gwella cyfraddau diagnosis a sicrhau bod data diagnosis ar gael yn parhau i fod yn faes blaenoriaeth. Rydym wedi cyhoeddi canllawiau ar gyfer byrddau iechyd i gynorthwyo â chofnodi diagnosis o ddementia.

Mae cydweithwyr yn Gwella Gweithredol y GIG Cymru ac Iechyd a Gofal Digidol Cymru yn gweithio gyda rhanbarthau i gefnogi'r casgliad safonedig o ddata cofrestr dementia gofal sylfaenol. Nod y gwaith hwn yw cynhyrchu data mwy rheolaidd ynghylch cyfraddau diagnostig.

Mae'r gwaith hwn bellach yn mynd rhagddo gyda chynllun yn cael ei ddatblygu ar gyfer cyhoeddi'r data hwn. Rydym yn parhau i fod wedi ymrwymo i gynyddu pa mor rheolaidd y caiff yr wybodaeth hon ei chyhoeddi. Yn y cyfamser, mae gennym ddata blynyddol a gyhoeddir drwy ddangosfwrdd rhyngweithiol y contract Gwasanaethau Meddygol Cyffredinol (fframwaith sicrhau ansawdd a gwella).

Mae gwaith yn mynd rhagddo i ddatblygu llwybr clinigol iechyd cymunedol cenedlaethol a all helpu pob Ymarferydd Cyffredinol yng Nghymru i ganfod yn gynnar, asesu ac atgyfeiriadau.

Er mwyn annog dull gweithredu cyffredin ar gyfer rheoli amhariad gwybyddol (ac eithrio dementia), mae ffrwd waith Gwasanaeth Asesu'r Cof yn datblygu strategaeth a all gynnig arweiniad a chysondeb o ran ymarfer.

Triniaethau addasu dementia

Wrth i ymchwil ddatblygu, mae rhagor o driniaethau posibl ar gyfer dementia yn debygol o ddod i’r amlwg, a bydd rhoi diagnosis manwl a chynnar yn hollbwysig.

Rydym felly wedi comisiynu cyd-bwyllgor comisiynu GIG Cymru a Choleg Brenhinol Seiciatryddion Cymru i ymgymryd â rhaglen waith ar y cyd a fydd yn ceisio mynd i'r afael â'r cymorth sydd ei angen ar arbenigwyr i roi yn effeithiol ddiagnosis o glefyd Alzheimer i bobl yn gynnar a darparu triniaethau yn y dyfodol i'r rhai sy'n byw gyda'r cyflwr.

Bydd y rhaglen waith amlddisgyblaethol yn bwrw ati i ystyried modelau gofal sy'n darparu diagnosis yn lleol gyda llwybr clir i ofal arbenigol.

Pan gyhoeddwyd y cynllun gweithredu ar gyfer dementia, un o'r camau gweithredu allweddol oedd datblygu swydd ymgynghorydd ymarferydd iechyd perthynol dementia Cymru gyfan, a fyddai'n rhoi cyngor a chymorth i fyrddau iechyd ac awdurdodau lleol ar sut i wella gwasanaethau.

Mae ein hymgynghorydd, Dr Natalie Elliott, bellach yn helpu ystod eang o bartneriaid, gan gynnwys rheoli rhwydwaith dementia gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd cryf a sefydledig yng Nghymru. Mae'r rhwydwaith yn cyfarfod bob chwarter ac mae hefyd yn cyhoeddi cylchlythyr chwarterol.

Yn ogystal, mae'r rhwydwaith wedi lansio cofrestr prosiectau sy'n cynnwys 21 o gofnodion hyd yma. Nod y gofrestr yw gwneud y canlynol:

• dogfennu prosiectau a syniadau ynghylch dementia sy'n cael eu datblygu gan weithwyr proffesiynol perthynol i iechyd
• hybu cydweithio.
• datblygu a chofnodi arferion gorau ac arferion gorau sy'n dod i'r amlwg
• ein helpu ni i ddysgu oddi wrth ein gilydd
• annog unigolion i gymryd rhan mewn ymchwil a gwella
• helpu i ledaenu gwybodaeth a lledaenu/ehangu ymarfer
• meithrin sylfaen dystiolaeth gofal dementia gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd

Mae rhagor o wybodaeth am y rhwydwaith ar gael drwy anfon e-bost at sarah.mills2@wales.nhs.uk.

Mae'r rhwydwaith, ochr yn ochr â chydweithwyr yn Addysg a Gwella Iechyd Cymru wedi creu fframwaith dementia Gweithwyr Proffesiynol Perthynol i Iechyd Cymru. Mae'r fframwaith yn amlinellu sut y gall gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd yng Nghymru helpu pobl â dementia, eu gofalwyr a'r rhai sy'n eu helpu i aros mor egnïol yn gorfforol, yn wybyddol ac yn gymdeithasol cyn hired â phosibl, a hynny er mwyn byw bywyd o ansawdd yn dilyn cael diagnosis o ddementia. Mae'r fframwaith hefyd yn manylu ar y canlynol:

• cyfraniad gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd at iechyd ymennydd y boblogaeth
• lleihau'r risg o ddatblygu dementia
• helpu pobl i gael diagnosis gwahaniaethol ac amserol

Un o'r 4 blaenoriaeth a nodir yn fframwaith dementia gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd yw cydgynhyrchu a chydweithio. Trwy'r rhwydwaith, anogir aelodau i gynnwys cydgynhyrchu yn eu gwaith a'u gwasanaethau. Yn ddiweddar, lansiwyd cofrestr cydgynhyrchu er mwyn cryfhau llais arbenigwyr drwy brofiadau yng ngwaith y rhwydwaith, gan ddefnyddio'u gwybodaeth, eu sgiliau a'u profiadau unigol.

Bydd unrhyw un sy'n ymuno â'r gofrestr yn cael gwahoddiad i fod yn rhan o weithgareddau cydgynhyrchu ac ymgysylltu pan fydd cyfleoedd yn codi. Gall unigolion a gaiff eu gwahodd i ymuno â'r gofrestr hefyd gynnwys y canlynol:

• pobl ag amhariad gwybyddol ysgafn
• pobl â dementia
• gofalwyr, aelodau o'r teulu neu ffrindiau pobl sy'n byw gyda dementia

Bydd y gofrestr yn cael ei hadolygu o bryd i'w gilydd i sicrhau ei bod yn parhau'n gyfredol, a gall pobl ofyn am gael eu tynnu oddi arni ar unrhyw adeg drwy anfon e-bost at sarah.mills2@wales.nhs.uk.

Ceir 2 fersiwn o'r gofrestr:

• un i'w chwblhau gan weithwyr proffesiynol ar ran person sydd â phrofiad byw
• ac un i'w chwblhau gan bobl sy'n byw gyda dementia, gofalwyr ac aelodau o'r teulu

Mentro Gyda'n Gilydd

Mae Mentro Gyda’n Gilydd yn brosiect cenedlaethol i helpu pobl i fanteisio ar leoliadau a gwasanaethau yn eu cymunedau. Cafodd y prosiect ei gynllunio gyda chymunedau ledled Cymru er mwyn helpu pobl sy'n byw gyda dementia, ond gellid hefyd ei ddefnyddio i helpu pobl â chyflyrau gwahanol.

Mae fideos byr yn darparu straeon digidol i alluogi'r defnyddiwr i weld lleoliadau a gwasanaethau cyn ymweld â nhw. Nod hyn yw lleihau gorbryder, helpu pobl i baratoi, a'u hannog i fynd allan i'w cymunedau.

Yn y lle cyntaf, datblygwyd adnoddau Mentro Gyda’n Gilydd i helpu pobl i addasu i newidiadau yn ystod pandemig COVID-19, a hynny i geisio tawelu meddwl unigolion a oedd yn bryderus am fynd allan i'w cymunedau unwaith eto. Dysgom drwy adborth a data ar y defnydd o adnoddau bod y fideos yn cael eu gwerthfawrogi'n fawr a'u bod yn helpu pobl y tu hwnt i'r pandemig. Gellir gwylio'r fideos ar Dewis Cymru drwy chwilio am fideos Mentro Gyda'n Gilydd.

Mae'r ap Mentro Gyda'n Gilydd (Get There Together) hefyd wedi'i ddatblygu. Mae'r ap ar gael i'w lawrlwytho yn rhad ac am ddim o Google Play ac Apple Store ac mae ar gael yn Gymraeg a Saesneg. Mae'n caniatáu i ddefnyddwyr weld ac arbed fideos o lyfrgell genedlaethol. Yn ogystal, gall defnyddwyr a'r rhai sy'n eu helpu greu eu straeon digidol eu hunain, lle ceir cyfarwyddiadau syml, er mwyn creu cynnwys preifat wedi'i bersonoli. Mae'r cynllunydd diwrnod yn galluogi unigolion i arbed sawl fideo mewn cyfres er mwyn cynllunio diwrnod allan. Yn ogystal, bydd yr ap yn galluogi defnyddwyr i gael gafael ar y cynnwys pan fyddant allan ac ar grwydr a fyddai, yn ôl grwpiau ffocws, yn adnodd defnyddiol i bobl sy'n byw gyda dementia.

Mae ein gwaith ar ddatblygu fideos i'w cynnwys yn llyfrgell genedlaethol Mentro Gyda’n Gilydd yn parhau. Byddem yn falch o weithio gydag unrhyw un sydd â diddordeb mewn datblygu adnoddau. Mae enghreifftiau o gynnwys fel a ganlyn:

• ymweld â llyfrgelloedd
• ymweld â phractisau ymarferwyr cyffredinol
• ymweld â wardiau ysbytai
• dod o hyd i'ch ffordd i apwyntiad claf allanol mewn ysbyty
• ymweld â'r tîm deintyddol cymunedol
• cael brechiad COVID-19
• mynd am dro o amgylch parc lleol
• mynd am sgan ymennydd CT
• mynd allan am awyr iach
• ymweld â hosbis

Os oes gennych syniadau am ddatblygu cynnwys yr hoffech chi eu trafod â ni, cysylltwch â ni drwy anfon e-bost i GetThere.Together.Cav@wales.nhs.uk.

Rydym yn awyddus i gael adborth gan ddefnyddwyr ac rydym wedi cynnwys arolwg ar hafan yr ap.

Gallwch lawrlwytho a rhannu'r ap Mentro Gyda'n Gilydd (Get There Together) drwy ddilyn y dolenni isod:

• Android
• iOS (iPhone)

Rhan allweddol o'r cynllun gweithredu ar gyfer dementia yw helpu gofalwyr i ddatblygu'r sgiliau i adnabod symptomau yn gynnar a theimlo'n hyderus wrth ddarparu gofal a chymorth.

Bellach, mae gan yr holl ranbarthau yng Nghymru grŵp dysgu a datblygu dementia, sy'n helpu eu gweithluoedd drwy ddatblygu a darparu cyfleoedd datblygu dysgu o safon.

Cefnogir hyn hefyd gan grŵp dementia a dysgu cenedlaethol, sy'n rhan o'r Grŵp Goruchwylio Gweithrediad ac Effaith ym maes Dementia. Mae'r grwp cenedlaethol wrthi'n gweithio i ddiweddaru'r Fframwaith Gwaith Da a gyhoeddwyd yn 2016. Bydd y fersiwn ddiwygiedig yn rhoi cymorth ychwanegol i ymarferwyr wreiddio'r arfer hwn yn llawn. Y nod yw y bydd fframwaith diwygiedig yn cael ei gyhoeddi law yn llaw â'r cynllun dementia newydd i Gymru.

Mae Gofal Cymdeithasol Cymru wedi gweithio'n flaenorol gyda rhanbarthau a phobl sy'n byw gyda dementia i greu pecyn cymorth i helpu i wireddu'r weledigaeth a nodwyd yn y fframwaith. Mae hwn yn becyn cymorth syml ac ymarferol y gall sefydliadau a phartneriaethau ei ddefnyddio i roi'r fframwaith Gwaith Da ar waith.

Mae gan Gofal Cymdeithasol Cymru amrywiaeth o adnoddau a chyngor ar ei wefan ar gyfer staff gofal cymdeithasol sy'n helpu pobl sy'n byw gyda dementia.