Llesiant Cymru, 2024 - Cymru sy’n gyfrifol ar lefel fyd-eang

Awdur: Stefanie Taylor

Cymru sy'n gyfrifol ar lefel fyd-eang: Gwlad sydd, wrth wneud unrhyw beth i wella llesiant economaidd, cymdeithasol, amgylcheddol a diwylliannol Cymru, yn ystyried a allai gwneud rhywbeth o’r fath wneud cyfraniad cadarnhaol at lesiant byd-eang. Mae’r nod hwn yn cydnabod, mewn byd rhyng-gysylltiedig, gall yr hyn rydym yn ei wneud i sicrhau bod Cymru’n genedl gynaliadwy gael effeithiau cadarnhaol y tu allan i Gymru.

Yn 2022, amcangyfrifwyd bod allyriadau nwyon tŷ gwydr a ryddhawyd i’r atmosffer yn uniongyrchol o Gymru yn dod i gyfanswm o 35.7 miliwn o dunelli o garbon deuocsid cyfatebol (MtCO2e), gostyngiad o 0.1% ers 2021.

Yn 2023, cafodd 559 o bobl eu cyfeirio fel dioddefwyr posibl caethwasiaeth fodern i heddluoedd yng Nghymru. Mae hyn yn gynnydd o 4% o’i gymharu â 2022 (536 o atgyfeiriadau). 

Rhoddodd yr Uned Priodasau Dan Orfod gyngor neu gymorth mewn llai na phum achos yn ymwneud â phriodas bosibl dan orfod a/neu achos posibl o anffurfio organau cenhedlu benywod yn 2023. 

Yn 2023/24, roedd 21,493 o ymgeiswyr ar gyfer yr Her Dinasyddiaeth Fyd-eang yng nghyfnod allweddol 4, ac 4,523 ar lefel uwch, a oedd wedi dewis cydran her dinasyddiaeth fyd-eang. Roedd 5,048 o geisiadau ar gyfer y prosiect cymunedol byd-eang uwch newydd.

Roedd cyfran y plant a oedd wedi cael eu himiwneiddiadau rheolaidd erbyn eu bod yn bedair oed yn 84.3% ar gyfer y flwyddyn a ddaeth i ben ym mis Mawrth 2024. Mae hyn yn ostyngiad bach o’i gymharu ag 84.5% ar gyfer y flwyddyn a ddaeth i ben ym mis Mawrth 2023.

Yn 2023-24 roedd y nifer a oedd wedi cymryd y brechlyn 6 mewn 1 (DTaP/IPV/Hib/HepB) ymhlith plant un oed yng Nghymru yn 94.2%, gostyngiad bach o 94.5% y flwyddyn flaenorol.

Yn 2023-24 roedd canran y rhai a gymerodd y dos cyntaf o MMR erbyn roeddent yn ddyflwydd oed wedi aros yr un fath â’r llynedd, sef 92.9%. Mae hyn yn is na’r targed o 95%. 

Ar ddiwedd mis Mawrth 2024, roedd dros 2,800 o geiswyr lloches yn cael cymorth yng Nghymru. Mae’r nifer sy’n cael cymorth wedi parhau i gynyddu ers 2022. Roedd hyn yn gynnydd o 15% yn 2024, ers yr un chwarter yn 2023. 

Ar ddiwedd mis Mawrth 2024, roedd cyfanswm o 1,488 o ffoaduriaid wedi cael eu hadsefydlu yng Nghymru o dan y Cynllun Adsefydlu Pobl Agored i Niwed (2016 i 2022) a Chynllun Adsefydlu’r Deyrnas Unedig (2021 ymlaen).

Yn 2022/23, cofrestrwyd 28,710 o fyfyrwyr rhyngwladol gyda darparwyr addysg uwch yng Nghymru. Mae hyn yn cynnwys 19% o gofrestriadau lle mae domisil y myfyriwr yn hysbys.

Mae data ar gyfer rhai o’r dangosyddion cenedlaethol yn awgrymu bod cynnydd yn cael ei wneud tuag at y nod Cymru sy’n gyfrifol ar lefel fyd-eang. Mae’r rhain yn cynnwys gwelliannau hirdymor i leihau allyriadau nwyon tŷ gwydr a dangosyddion cenedlaethol eraill sy’n gorgyffwrdd â nod Cymru gydnerth. Mae carreg filltir genedlaethol ar gyfer nwyon tŷ gwydr, sef y bydd Cymru yn cyflawni allyriadau nwyon tŷ gwydr sero net erbyn 2050. Yn 2022, amcangyfrifwyd bod allyriadau nwyon tŷ gwydr a ryddhawyd i’r atmosffer yn uniongyrchol o Gymru yn dod i gyfanswm o 35.7 miliwn o dunelli o garbon deuocsid cyfatebol (MtCO2e), gostyngiad o 36% yn 1990. Amcangyfrifwyd bod yr allyriadau sy’n gysylltiedig â nwyddau a gwasanaethau a ddefnyddir gan aelwydydd yng Nghymru yn 25.0 MtCO2e yn 2020, 37% o ostyngiad o 2001.    

Mae yna hefyd garreg filltir genedlaethol sy'n ymwneud ag ôl troed byd-eang, sef mai dim ond cyfran deg o adnoddau’r ddaear y bydd Cymru yn ei defnyddio erbyn 2050. Ein hôl troed byd-eang yw cyfanswm y baich amgylcheddol y mae cymdeithas yn ei roi ar y blaned. Mae amcangyfrifon diweddar a gynhyrchwyd gan y Cyd-bwyllgor Cadwraeth Natur (JNCC) a’r Rhwydwaith Ôl Troed Byd-eang (GFN) yn awgrymu bod yr ôl troed byd-eang fesul unigolyn wedi gostwng bron i draean rhwng 2004 a 2018. Fodd bynnag, mae hyn yn parhau i fod dros ddwywaith yr amcangyfrif o’r biogapasiti yng Nghymru. Pe bai holl boblogaeth y byd yn byw fel dinasyddion Cymru, byddai angen tir cyfwerth â 2.08 Daear ar ddynoliaeth.

Mae nifer y ceiswyr lloches sy’n cael cymorth wedi cynyddu ers 2022. Roedd cynnydd o 15% yn 2024, o’i gymharu â’r un chwarter yn 2023. Roedd y niferoedd wedi aros yn sefydlog rhwng 2016 a 2020 ac wedi gostwng rhwng 2020 a 2021.

Mae nifer y plant ifanc sy’n cael brechiadau yn parhau i fod yn uchel ond mae wedi gostwng ychydig ers ei lefelau uchaf yn 2013-14, ar gyfer y brechlyn ‘6 mewn 1’ DTaP/IPV/Hib/HepB1 ar gyfer y rheini sy’n nesáu at flwydd oed, a’r nifer sy’n cymryd dos cyntaf o MMR erbyn iddynt fod yn ddyflwydd oed.

Ar 1 Ionawr 2016, dechreuodd y byd roi Agenda Datblygu Cynaliadwy 2030 ar waith, sef y cynllun gweithredu trawsnewidiol sy’n seiliedig ar 17 Nod Datblygu Cynaliadwy i fynd i’r afael â heriau mawr y byd dros y 15 mlynedd nesaf. Mae’r Nodau Datblygu Cynaliadwy yn pwysleisio agenda gyffredinol sy’n mynnu bod holl aelod-wladwriaethau’r Cenhedloedd Unedig - y rhai cyfoethog a rhai tlawd fel ei gilydd – yn cymryd camau i gefnogi datblygu cynaliadwy.

Mae llawer o ffactorau sy’n pennu a yw Cymru’n dod yn wlad sy’n fwy cyfrifol ar lefel fyd-eang.

Mae Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol, gyda’i nodau llesiant penodol i Gymru, yn darparu fframwaith ar gyfer cyfraniad Cymru at gyflawni Nodau Datblygu Cynaliadwy’r Cenhedloedd Unedig. Ar y cyfan, mae’r chwe adroddiad naratif arall, drwy eu hasesiad o’n cynnydd tuag at y nodau llesiant cenedlaethol, yn dangos ein cyfraniad cyffredinol fel cenedl at yr agenda datblygu cynaliadwy ryngwladol. Er enghraifft, rydym yn adrodd mewn mannau eraill ar dueddiadau fel tlodi, anghydraddoldebau a gwaith teg. Felly, mae’r naratif hwn ar y nod Cymru sy’n gyfrifol ar lefel fyd-eang yn canolbwyntio ar feysydd sydd fwyaf perthnasol i’r agenda fyd-eang yn benodol.

Mae’r 50 o ddangosyddion cenedlaethol ar gyfer Cymru hefyd wedi cael eu mapio at ddibenion dangosol yn erbyn y 17 Nod Datblygu Cynaliadwy i’ch helpu chi i lywio rhwng cynnydd yma yng Nghymru a’r berthynas â phob un o’r Nodau Datblygu Cynaliadwy.

Dangosyddion Cenedlaethol: mapio i’r Nodau Llesiant a Nodau Datblygu Cynaliadwy'r Cenhedloedd Unedig (offeryn rhyngweithiol)

Er bod rhywfaint o’r naratif yn seiliedig ar ddangosyddion cenedlaethol ac ystadegau swyddogol, mae rhywfaint o’r data a gyflwynir yn yr adran hon yn gyd-destunol ac yn defnyddio data neu ddatganiadau ffeithiol sy’n ymwneud â pholisïau neu raglenni, lle rydym wedi ystyried ei fod yn berthnasol i’r naratif cyffredinol. Nid yw’r data hyn yn cael eu casglu drwy ffynonellau ystadegau swyddogol, ac er eu bod yn cael eu cynnwys yma ar gyfer cyd-destun, ni allwn ddarparu sicrwydd llawn ynghylch ansawdd data. Fodd bynnag, lle bo modd, gellir dod o hyd i ragor o wybodaeth am y data yn yr Adroddiad Ansawdd ar gyfer Dangosyddion Llesiant Cenedlaethol a’r adroddiad ansawdd nad yw’n cynnwys dangosyddion. 

Nod 13 o Nodau Datblygu Cynaliadwy’r Cenhedloedd Unedig yw “gweithredu ar frys i fynd i’r afael â newid yn yr hinsawdd a’i effeithiau”.

Mae pobl yng Nghymru yn poeni am newid yn yr hinsawdd.

Mae canlyniadau’r Arolwg Cenedlaethol ar gyfer 2022-23 yn dangos bod y mwyafrif helaeth (97%) o bobl Cymru o'r farn bod hinsawdd y byd yn newid. Yn 2022-23, roedd 74% o oedolion yn eithaf pryderus neu’n bryderus iawn am newid yn yr hinsawdd, sef canlyniad tebyg i 2021-22 (76%) ac yn 2020-21 (76%).

Yn 2022-23, roedd 56% o bobl o’r farn bod newid yn yr hinsawdd yn ganlyniad i weithgarwch dynol yn bennaf neu’n gyfan gwbl. Mae 94% yn meddwl bod gweithgarwch dynol yn gysylltiedig i ryw raddau â newid hinsawdd y byd.

Mae carreg filltir genedlaethol ar gyfer nwyon tŷ gwydr, sef y bydd Cymru yn cyflawni allyriadau nwyon tŷ gwydr sero net erbyn 2050. 

Yn 2022, amcangyfrifwyd bod cyfanswm yr allyriadau a ryddhawyd i’r atmosffer yn uniongyrchol o Gymru (a elwir yn allyriadau gwladol) yn cyfateb i 35.7 miliwn o dunelli o garbon deuocsid (MtCO2e), sef gostyngiad o 0.1% ers 2021. Cafodd y gostyngiad bach mewn allyriadau rhwng 2021 a 2022 ei sbarduno’n bennaf gan gyfuniad o fwy o allyriadau yn y sector cyflenwi tanwydd, wedi’i sbarduno’n bennaf gan gynnydd mewn allyriadau hylosgi purfeydd, a mwy o weithgarwch mewn gorsafoedd pŵer oherwydd cynnydd mewn gweithgarwch yn dilyn pandemig COVID-19. Mae’r cynnydd hwn yn cael ei wrthbwyso gan ostyngiad mewn allyriadau yn sector y diwydiant sy’n gysylltiedig â chynhyrchu haearn a dur, a llai o allyriadau yn y sector adeiladau a defnyddio cynnyrch, lle mae’r cyfuniad o’r flwyddyn boethaf erioed yn 2022 a phrisiau nwy uwch, yn debygol o fod wedi arwain at newid ymddygiad yn y defnydd o ynni preswyl. 

Ffigur 7.1: Amcangyfrif o allyriadau gwladol Cymru o nwyon tŷ gwydr (Mt CO2e), 1990 i 2022 [Nodyn 1]

Image

Disgrifiad o Ffigur 7.1: Mae'r siart linell yn dangos cyfaint yr allyriadau nwyon tŷ gwydr (megatunnell) yng Nghymru rhwng 1990 a 2022. Mae allyriadau yng Nghymru wedi gostwng 36% ers y flwyddyn sylfaen (1990). Nid oedd unrhyw newid mewn allyriadau rhwng 2021 a 2022. 

Ffynhonnell: Rhestr Allyriadau Atmosfferig Genedlaethol

[Nodyn 1]: mae’r ffigurau a gyhoeddwyd yn flaenorol wedi cael eu diwygio a’u marcio â (r)

Bu 36% o ostyngiad ers allyriadau’r flwyddyn sylfaen (1990). Mae’r duedd hirdymor i leihau allyriadau ers y flwyddyn sylfaen yn bennaf oherwydd arbedion effeithlonrwydd cynhyrchu ynni a gwresogi’r sector busnes (adeiladau ac ar gyfer prosesau), defnyddio nwy naturiol yn lle glo a rhai tanwyddau eraill yn ogystal â lleihad mewn rhai diwydiannau cemegol, gostyngiadau mewn allyriadau o reoli gwastraff anerobig ac amrywiadau mewn allbwn gweithgynhyrchu (er enghraifft mewn haearn a dur, cynhyrchu cemegion). 

Y sector a oedd yn gyfrifol am yr allyriadau mwyaf oedd diwydiant, a oedd yn cynhyrchu 29% o’r holl allyriadau nwyon tŷ gwydr yng Nghymru. Mae hylosgi tanwydd yn y broses cynhyrchu haearn a dur yn cael lle blaenllaw yn y sector hwn, fel ffwrneisiau chwyth, cynhyrchu golosg, ffaglu a chynhyrchu sinter. 

Y sector cyflenwi trydan yw’r ail sector mwyaf sy’n cyfrif am bron i 18% o allyriadau Cymru. Dilynir hyn gan y sector amaethyddiaeth (16%), y sector trafnidiaeth ddomestig (15%), y sector adeiladau a defnyddio cynnyrch (13%), y sector cyflenwi tanwydd (7%), gyda sectorau eraill yn gwneud cyfraniadau llai o 5% neu lai. 

Mae’r ffigurau hyn ar allyriadau nwyon tŷ gwydr gwladol yn ystyried allyriadau yng Nghymru yn unig. Nid yw hyn yn cynnwys allyriadau sy’n gysylltiedig â chynhyrchu nwyddau a gwasanaethau y tu allan i Gymru hyd yn oed os yw’r rhain yn cael eu mewnforio i Gymru. Yn yr un modd, mae allyriadau sy’n gysylltiedig â chynhyrchu nwyddau a gwasanaethau yng Nghymru yn cael eu cyfrif fel allyriadau Cymru hyd yn oed os yw’r rhain yn cael eu hallforio i’w defnyddio mewn mannau eraill. 

Amcangyfrifir allyriadau nwyon tŷ gwydr sy’n gysylltiedig â nwyddau a gwasanaethau a ddefnyddir gan aelwydydd yng Nghymru (a elwir yn allyriadau sy’n seiliedig ar ddefnydd neu ôl troed carbon). Mae’r amcangyfrifon hyn yn mesur yr allyriadau sy’n cael eu cynhyrchu’n uniongyrchol gan aelwydydd yng Nghymru (gan gynnwys gwresogi a gyrru, er enghraifft), allyriadau sy’n digwydd yn y Deyrnas Unedig i gynhyrchu nwyddau a gwasanaethau sy’n cael eu defnyddio yng Nghymru, ac allyriadau sy’n cael eu ‘mewnforio’ sy’n digwydd mewn gwledydd eraill wrth gynhyrchu nwyddau a gwasanaethau sy’n cael eu defnyddio yng Nghymru. 

Yn gyffredinol, mae allyriadau defnydd wedi gostwng ers 2001. Rhwng 2001 a 2020 mae allyriadau wedi gostwng o 40.0 MtCO2e i 25.0 MtCO2e (37% o ostyngiad). Wrth gymharu effeithiau pandemig COVID-19 â 2001 a 2019, mae’r gostyngiad tua 21%. Allyriadau sydd wedi’u cynnwys mewn nwyddau a gwasanaethau a fewnforir (a ddefnyddiwyd yng Nghymru ond a gynhyrchwyd dramor) oedd y ffynhonnell fwyaf o allyriadau dros y cyfnod hwn. 

Mae gan yr amcangyfrifon hyn lefel uchel o ansicrwydd oherwydd ei bod yn anodd mesur allyriadau sydd wedi’u cynnwys mewn mewnforion ac mae’r data hyn yn cael eu graddio i lefel Cymru, gan ddefnyddio arolwg sydd â maint sampl cyfyngedig. Felly, efallai na fydd amrywiadau mewn data blynyddol yn adlewyrchu’r newidiadau gwirioneddol i allyriadau a dylid ystyried y duedd hirdymor dros amser. 

Gellir ystyried yr allyriadau tiriogaethol a defnydd ochr yn ochr â’i gilydd. Mae’r amcangyfrifon allyriadau hyn yn mesur gwahanol ffynonellau allyriadau ac yn defnyddio gwahanol ddulliau. Mae’r allyriadau tiriogaethol yn defnyddio ffynonellau a dulliau data mwy cadarn, felly maent yn fwy sicr na’r allyriadau defnydd. Mae’r dangosydd allyriadau defnydd yn helpu i ganfod a yw gostyngiadau mewn allyriadau yng Nghymru yn cael eu gwrthbwyso gan allyriadau sy’n cael eu ‘mewnforio’ o dramor. Yn wahanol i wledydd eraill y Deyrnas Unedig, mae allyriadau tiriogaethol yn uwch yng Nghymru nag allyriadau defnydd. Gallai hyn fod oherwydd bod Cymru yn cynhyrchu lefelau uwch o allyriadau diwydiant trwm ac ynni na ellir ei adnewyddu yn ôl ei phoblogaeth o gymharu â gwledydd eraill y Deyrnas Unedig. 

Ffigur 7.2: Amcangyfrif o ôl troed allyriadau defnydd Cymru (Mt CO2e), 2001 i 2020

Image

Disgrifiad o Ffigur 7.2: Mae’r siart linell yn dangos bod cyfaint yr allyriadau defnydd amcangyfrifedig (megatunelli) yng Nghymru yn dangos tuedd gyffredinol ar i lawr ers 2001. Rhwng 2001 a 2020, mae ôl troed allyriadau defnydd amcangyfrifedig Cymru wedi gostwng 37%, o 40 Mt CO2e i 25 Mt CO2e.

Ffynhonnell: Ôl Troed Allyriadau Defnydd, Cymru, 2001 i 2020 (Mt CO2e), amcangyfrif o allyriadau ar sail defnydd, Prifysgol Leeds.

Ein hôl troed byd-eang yw cyfanswm y baich amgylcheddol y mae cymdeithas yn ei roi ar y blaned. Yn fyd-eang, rydym yn defnyddio mwy o adnoddau naturiol nag y gall y byd eu disodli. 

Un ffordd o fesur ein hôl troed byd-eang a’r diffyg ecolegol hwn yw cyfrifo’r hyn a elwir yn Ôl Troed Ecolegol, sy’n cynrychioli’r darn o dir sydd ei angen i ddarparu deunyddiau crai, ynni a bwyd yn ogystal ag amsugno’r llygredd a'r gwastraff a grëir. Mae’n cael ei fesur mewn hectarau global.   

Mae’r bwyd mae pobl yn ei fwyta, y ffordd rydym yn teithio a’r ynni rydym yn ei ddefnyddio gartref yn dylanwadu ar ein hôl troed byd-eang. Mae hefyd yn gyfrifol am brynu cynnyrch a gwasanaethau, o yswiriant i setiau teledu, i eitemau o ddillad. Mae hefyd yn cynnwys effeithiau gweithgarwch adeiladu a buddsoddi mewn seilwaith. 

Y garreg filltir genedlaethol ar gyfer y dangosydd hwn yw y bydd Cymru ond yn defnyddio ei chyfran deg o adnoddau’r byd erbyn 2050. Mae’r Cyd-bwyllgor Cadwraeth Natur wedi cyfrifo ôl troed byd-eang ar gyfer Cymru yn ddiweddar gan ddefnyddio’r fethodoleg Ôl Troed Ecolegol. Mae hyn yn rhan o brosiect ehangach i wella dealltwriaeth o ôl troed amgylcheddol byd-eang ac effeithiau nwyddau sy’n cael eu defnyddio yng Nghymru, ond a allai gael eu cynhyrchu yn unrhyw le yn y byd.

Cynhyrchwyd ôl troed ecolegol gan ddefnyddio dwy fethodoleg ychydig yn wahanol – un yn defnyddio data sy’n benodol i Gymru (ar gael ar gyfer 2019 yn unig), a’r llall yn defnyddio data mewnbwn gwahanol a symlach (drwy ddosrannu data’r Deyrnas Unedig i Gymru) er mwyn gallu cynhyrchu cyfres amser. Oherwydd ei allu i fonitro newid dros amser, mae’r olaf yn cael ei ddefnyddio i adrodd ar gynnydd yn erbyn y dangosydd cenedlaethol a’r garreg filltir. 

Gan ddefnyddio’r fethodoleg Ôl Troed Ecolegol, mae ôl troed byd-eang Cymru wedi gostwng yn gyffredinol o tua 17.0 miliwn hectar global (gha) yn 2004 i 12.3 miliwn gha yn 2018. Mae’r ôl troed byd-eang fesul unigolyn wedi gostwng bron i draean dros y cyfnod amser hwn, ac roedd yn 3.9 gha y pen yn 2018. Fodd bynnag, mae hyn yn parhau i fod dros ddwywaith yr amcangyfrif o’r biogapasiti yng Nghymru. Mewn geiriau eraill, pe bai holl boblogaeth y byd yn byw fel dinasyddion Cymru, byddai angen tir cyfwerth â 2.08 Daear ar ddynoliaeth.

Ffigur 7.3: Ôl troed byd-eang, hectarau global (gha) y pen, 2004 i 2018

Image

Disgrifiad o Ffigur 7.3: Siart linell yn dangos yr ôl troed byd-eang (gha) y pen yng Nghymru, bob tair/pedair blynedd rhwng 2004 a 2018. Mae’r ôl troed byd-eang fesul unigolyn wedi gostwng yn raddol dros y cyfnod. 

Ffynhonnell: Deall Ôl Troed Amgylcheddol Byd-eang ac Effeithiau Defnydd Cymru, JNCC

Mae mesur arall o Ôl Troed Ecolegol Cymru yn defnyddio data mewnbwn o ansawdd ychydig yn uwch, ond nid yw’n galluogi cymharu dros amser. Roedd yr ôl troed hwn tua 10.7 miliwn gha yn 2019, sy’n cyfateb i tua 3.4 ha fesul unigolyn. 

Yn 2021-22, am y tro cyntaf, gofynnodd yr Arolwg Cenedlaethol i bobl pa weithgareddau yr oeddent wedi eu gwneud i helpu gyda materion rhyngwladol fel tlodi, hawliau dynol, rhyfel, ffoaduriaid, neu newid yn yr hinsawdd. Gofynnwyd y cwestiynau hyn cyn y rhyfel yn Wcráin.

Roedd 11% o’r rhai a arolygwyd wedi gwneud tri neu ragor o’r pedwar cam gweithredu a ganlyn i helpu gyda materion byd-eang: rhoi neu godi arian, ymgyrchu, gwirfoddoli, neu newid yr hyn maen nhw’n ei brynu.

Mae 31% o bobl yn dweud eu bod nhw wedi rhoi arian yn ystod y tri mis blaenorol i helpu gyda materion byd-eang. Y materion mwyaf cyffredin y rhoddodd pobl arian tuag atynt oedd tlodi rhyngwladol (21%) a chynorthwyo ffoaduriaid (15%). Roedd 36% o fenywod yn dweud eu bod nhw wedi rhoi arian, o’i gymharu â 26% o ddynion.

Dywed 17% o bobl eu bod nhw wedi ymgyrchu dros faterion rhyngwladol yn y 12 mis diwethaf i helpu gyda materion byd-eang, a dywed 5% eu bod nhw wedi gwirfoddoli. Roedd 11% o bobl wedi ymgyrchu dros faterion hawliau dynol a 10% yn erbyn newid yn yr hinsawdd, tra bo 2% wedi gwirfoddoli i roi terfyn ar dlodi a 2% i helpu ffoaduriaid.

Dywed 54% eu bod wedi newid yr hyn maent yn ei brynu oherwydd materion byd-eang. Mae pobl o dan 75 oed yn fwy tebygol o fod wedi newid yr hyn maent yn ei brynu (57%) na phobl 75 oed a hŷn (34%). Pobl rhwng 25 a 44 oed oedd y grŵp mwyaf tebygol o fod wedi gwneud newidiadau i’r hyn maent yn ei brynu (63%).

Mae nifer y dioddefwyr posibl o gaethwasiaeth fodern yng Nghymru sy’n cael eu hatgyfeirio wedi parhau i gynyddu dros y blynyddoedd diwethaf.

Mae Nodau Datblygu Cynaliadwy y Cenhedloedd Unedig yn cynnwys targed ar gyfer ‘Rhoi terfyn ar gaethwasiaeth fodern a masnachu pobl’. Caethwasiaeth fodern yw’r term sy’n cael ei ddefnyddio yn y Deyrnas Unedig ac mae wedi ei ddiffinio yn Neddf Caethwasiaeth Fodern 2015. Mae’r ddeddf yn categoreiddio troseddau o gaethwasiaeth, caethwasanaeth, llafur gorfodol neu drwy rym a masnachu pobl.

Yn ôl yr Asiantaeth Troseddu Cenedlaethol, mae nifer yr achosion o ddioddefwyr posibl caethwasiaeth sy’n cael eu hadrodd i’r Mecanwaith Atgyfeirio Cenedlaethol neu drwy broses y Ddyletswydd i Hysbysu yn parhau i gynyddu bob blwyddyn yng Nghymru.

Yn 2023, cafodd 559 o bobl eu cyfeirio fel dioddefwyr posibl caethwasiaeth fodern i heddluoedd yng Nghymru. Mae hyn yn gynnydd o 4% o’i gymharu â 2022 (536 o atgyfeiriadau).  Mae’n debyg bod rhywfaint o'r cynnydd dros y blynyddoedd diwethaf yn deillio o brosesau adrodd gwell a newidiadau yn y ffordd y cofnodir y data. 

Ffigur 7.4: Atgyfeiriadau NRM a anfonwyd at heddluoedd yng Nghymru ar gyfer ymchwiliad, 2018 i 2023

Image

Disgrifiad o Ffigur 7.4: Siart linell yn dangos nifer yr atgyfeiriadau i’r Mecanwaith Atgyfeirio Cenedlaethol ar gyfer heddluoedd yng Nghymru rhwng 2018 a 2023. Mae nifer yr atgyfeiriadau wedi cynyddu dros y cyfnod.

Ffynhonnell: Ystadegau’r Mecanwaith Atgyfeirio Cenedlaethol, y Swyddfa Gartref

Yn 2023, roedd 116 o’r atgyfeiriadau yn fenywod (21%) ac roedd 441 yn ddynion (79%), ac roedd 2 (0.4%) wedi’u cofnodi fel ‘arall’, neu ‘heb eu nodi neu'n anhysbys’.

Cafodd 189 (34%) o unigolion eu cyfeirio ar gyfer categorïau camfanteisio ar oedolion ac fe gafodd 348 (62%) eu cyfeirio ar gyfer camfanteisio yn unigolyn ifanc dan oed. Roedd 22 (4%) heb eu nodi neu’n anhysbys.

Y math mwyaf cyffredin o gamfanteisio ar gyfer oedolion oedd camfanteisio ar ‘lafur a throseddol’. Y math mwyaf cyffredin ar gyfer plant ifanc dan oed oedd ‘troseddol’. Fodd bynnag, ar gyfer merched dan oed, y camfanteisio mwyaf cyffredin oedd ‘rhywiol’.

Mae priodasau dan orfod neu achosion posibl o anffurfio organau cenhedlu benywod yn cael eu nodi yng Nghymru.

Mae nod 5 y Cenhedloedd Unedig yn cynnwys targed i ‘gael gwared ar yr holl arferion niweidiol, fel gorfodi plentyn i briodi neu briodi’n gynnar ac anffurfio organau cenhedlu benywod’.

Yn ôl y Swyddfa Dramor, y Gymanwlad a Datblygu, rhoddodd yr Uned Priodasau Dan Orfod gyngor neu gymorth mewn llai na phum achos posibl o briodas dan orfod a/neu achosion posibl o anffurfio organau cenhedlu benywod yn 2023 yng Nghymru. Roedd hyn yn cymharu â chwe achos y llynedd, sef 2% o gyfanswm y Deyrnas Unedig. 

Oherwydd y niferoedd isel o’i gymharu â rhai rhannau eraill o’r Deyrnas Unedig, mae’r duedd ar gyfer Cymru wedi bod yn anwadal rhwng 2015 a 2023. Ar ôl cyflwyno’r cyfyngiadau symud cyntaf, gostyngodd nifer yr atgyfeiriadau i’r Uned Priodasau Dan Orfod. Mae’n bosibl bod y pandemig yn gyfrifol am hyn, fel cyfyngiadau ar briodasau a theithio. Mae newid i’r drefn o ran a ddylid cofnodi achos newydd fel atgyfeiriad neu ymholiad cyffredinol hefyd yn debygol o fod wedi cael effaith fach ar nifer cyffredinol yr achosion o’i gymharu â blynyddoedd blaenorol ac felly dylid bod yn ofalus wrth gymharu’n uniongyrchol.

Disgrifiad o Ffigur 7.5: Tabl o nifer yr achosion lle mae’r Uned Priodasau Dan Orfod (FMU) wedi rhoi cyngor neu gymorth yng Nghymru mewn perthynas â phriodas bosibl dan orfod a/neu achos bosibl o anffurfio organau cenhedlu benywod (FGM) yng Nghymru yn 2023. Oherwydd y niferoedd isel o’i gymharu â rhai rhannau eraill o’r Deyrnas Unedig, mae’r duedd ar gyfer Cymru wedi bod yn anwadal rhwng 2015 a 2023.

Ffynhonnell: Y Swyddfa Dramor, y Gymanwlad a Datblygu, Ystadegau’r Uned Priodasau dan Orfod 2023

[Nodyn 1] Oherwydd y newidiadau mewn arferion cofnodi, nid oes modd cymharu’r data o 2020 yn uniongyrchol â data’r blynyddoedd blaenorol.

[Nodyn 2] Defnyddir llaw-fer yn y tabl hwn, [c]= llai na 5.

Mae Nod Datblygu Cynaliadwy y Cenhedloedd Unedig, sef ‘Addysg o Safon’, yn cydnabod pwysigrwydd cael addysg o ansawdd a bod yr holl ddysgwyr yn meddu ar yr wybodaeth a’r sgiliau sydd eu hangen i hyrwyddo datblygiad cynaliadwy, gan gynnwys ffyrdd cynaliadwy o fyw, hawliau dynol, cydraddoldeb rhywiol a dinasyddiaeth fyd-eang.

Yn 2023/24, roedd 21,493 o ymgeiswyr ar gyfer yr Her Dinasyddiaeth Fyd-eang yng nghyfnod allweddol 4, ac 4,523 ar lefel uwch, a oedd wedi dewis cydran her dinasyddiaeth fyd-eang. Roedd 5,048 o geisiadau ar gyfer y prosiect cymunedol byd-eang datblygedig newydd. Ar gyfer cyfnod allweddol 4, mae data dros dro yn dangos bod 98.8% o’r ceisiadau wedi llwyddo ar lefel 1 neu uwch, ac ar y lefel uwch, roedd 98.9% wedi pasio lefel 3 neu uwch. Ar gyfer y prosiect cymunedol byd-eang uwch newydd, mae data dros dro yn dangos bod 72.1% wedi cyflawni C neu'n uwch, a chyflawnodd 97.1% E neu'n uwch.

Mae pobl ifanc yng Nghymru yn dysgu am faterion byd-eang ond mae gostyngiad wedi bod yn y blynyddoedd diwethaf yn nifer y myfyrwyr rhyngwladol sy’n mynychu sefydliadau addysg uwch yng Nghymru. 

Mae nifer mawr o fyfyrwyr o amrywiaeth o wledydd yn mynychu sefydliadau addysg uwch yng Nghymru. 

Yn 2022/23, cofrestrwyd 28,710 o fyfyrwyr rhyngwladol gyda darparwyr addysg uwch yng Nghymru. Roedd hyn yn cynnwys 19% o gofrestriadau lle mae domisil y myfyriwr yn hysbys. O’r rhain, roedd 2,900 yn fyfyrwyr a oedd yn hanu o’r Undeb Ewropeaidd (2% o’r holl gofrestriadau lle’r oedd domisil y myfyrwyr yn hysbys), ac roedd 25,805 yn fyfyrwyr a oedd yn hanu o’r tu allan i’r Undeb Ewropeaidd (17% o’r holl gofrestriadau lle’r oedd domisil y myfyrwyr yn hysbys). Dyma’r nifer uchaf erioed o bobl nad ydynt yn hanu o’r Deyrnas Unedig sydd wedi cofrestru ar gyfer addysg uwch yng Nghymru.

Nid oedd y ffigurau a ddarparwyd yn flaenorol yn cynnwys myfyrwyr yng nghanolfan genedlaethol Cymru ar gyfer y Brifysgol Agored a chofrestriadau addysg uwch gyda darparwyr addysg bellach. Fodd bynnag, mae eithrio data ar gyfer darparwyr Addysg Bellach a'r Brifysgol Agored yn rhoi darlun llai cynhwysfawr o addysg uwch yng Nghymru, ac yn hepgor nifer fawr o fyfyrwyr sy'n astudio ar lefel Addysg Uwch. Dim ond o 2016/17 y mae data sy’n cynnwys cofrestriadau’r Brifysgol Agored ac addysg uwch gyda darparwyr addysg bellach yng Nghymru ar gael. Felly, gall y ffigurau a’r cyfrannau fod yn wahanol i’r rhai a nodwyd yn flaenorol.

Ffigur 7.6: Canran y myfyrwyr mewn sefydliadau addysg uwch yng Nghymru sy’n fyfyrwyr rhyngwladol, 2016/17 i 2022/23 [Nodyn 1] [Nodyn 2] 

Image

Disgrifiad o Ffigur 7.6: Mae’r siart linell yn dangos canran y myfyrwyr mewn sefydliadau addysg uwch yng Nghymru a oedd yn fyfyrwyr rhyngwladol, rhwng 2016/17 a 2022/23. Yn 2022/23, roedd 19% o’r myfyrwyr a gofrestrwyd yn fyfyrwyr rhyngwladol. 

Ffynhonnell: Yr Asiantaeth Ystadegau Addysg Uwch

[Nodyn 1] Niferoedd yn seiliedig ar fyfyrwyr sydd wedi cofrestru yn y boblogaeth gofrestru safonol ar gyfer addysg uwch, ac sy’n astudio yng Nghymru (gan gynnwys canolfan genedlaethol Cymru ar gyfer cofrestriadau'r Brifysgol Agored ac addysg uwch mewn darparwyr addysg bellach). 

[Nodyn 2] Mae cyfrifiadau'r canrannau'n seiliedig ar y myfyrwyr y mae eu gwlad lle mae eu cyfeiriad parhaol yn hysbys. Mae hyn yn golygu bod myfyrwyr nad yw eu gwlad lle mae eu cyfeiriad parhaol yn hysbys yn cael eu heithrio o gyfrifiadau.

Mae rhai oedolion yng Nghymru yn wynebu tlodi bwyd ac yn poeni am fforddio bwyd.

Un o nodau’r Cenhedloedd Unedig, sef ‘Dim Newyn’ yw rhoi diwedd ar newyn, sicrhau diogelwch bwyd a gwella maeth.

Yn ôl Arolwg Cenedlaethol Cymru yn 2022-23, roedd 3% o aelwydydd wedi cael bwyd gan fanc bwyd yn ystod y 12 mis diwethaf gyda 3% arall yn dweud nad oeddent wedi cael bwyd ond eu bod wedi dymuno cael hynny. 

Yn ôl yr arolwg hefyd, roedd 5% o oedolion yn dweud eu bod wedi mynd heb bryd o fwyd sylweddol o leiaf un diwrnod yn y pythefnos cynt. Roedd hyn yn debyg i 2021-22 (4%). 

Mae nifer y ceiswyr lloches sy’n derbyn cymorth wedi aros yn gyson dros y blynyddoedd diwethaf ond mae wedi cynyddu ers dechrau’r degawd.

Nod Datblygu Cynaliadwy rhif 16 y Cenhedloedd Unedig yw ‘hyrwyddo cymdeithasau heddychlon a chynhwysol ar gyfer datblygu cynaliadwy, darparu mynediad at gyfiawnder i bawb a chreu sefydliadau effeithiol, atebol a chynhwysol ar bob lefel’.

Nid yw ffigurau cyflawn ar gyfer nifer y ffoaduriaid a cheiswyr lloches sy’n cael eu hadsefydlu yng Nghymru ar gael. Fodd bynnag, cyhoeddir ffigurau sy’n ymwneud â nifer y ffoaduriaid sy’n adsefydlu o dan Gynllun Adsefydlu’r Deyrnas Unedig (a’r Cynllun Adsefydlu pobl agored i niwed gynt), a nifer y rhai sy’n derbyn cymorth lloches ar hyn o bryd.

Ar ddiwedd mis Mawrth 2024, roedd cyfanswm o 1,488 o ffoaduriaid wedi cael eu hadsefydlu yng Nghymru o dan y Cynllun Adsefydlu Pobl Agored i Niwed (2016 i 2022) a Chynllun Adsefydlu’r Deyrnas Unedig (2021 ymlaen).

Mae Adran 95 yn darparu cymorth i geiswyr lloches sydd â chais am loches neu apêl heb ei ddatrys a cheiswyr lloches aflwyddiannus a oedd â phlant yn eu cartref pan ddefnyddiwyd yr holl hawliau apelio a oedd yn bosibl, ac mae’n cynnwys y rhai sy’n derbyn:

• Llety gwasgaru: y rhai sy’n derbyn llety yn unig, neu lety a chynhaliaeth.
• Cynhaliaeth yn unig: lle mae’r ymgeisydd yn derbyn arian i gynnal ei hun ond wedi dod o hyd i’w lety ei hun.

Ar ddiwedd mis Mawrth 2024, roedd dros 2,800 o geiswyr lloches yn cael cymorth yng Nghymru. Mae’r nifer sy’n cael cymorth wedi parhau i gynyddu ers 2022. Roedd cynnydd o 15% yn 2024, ers yr un chwarter yn 2023. Roedd y niferoedd wedi aros yn sefydlog rhwng 2016 a 2020 ac wedi gostwng rhwng 2020 a 2021.

Ffigur 7.7: Nifer y ceiswyr lloches sy’n derbyn cymorth Adran 95, y flwyddyn a ddaeth i ben ym mis Mawrth 2004 i 2023

Image

Disgrifiad o Ffigur 7.7: Mae’r siart linell yn dangos bod nifer y ceiswyr lloches sy’n cael cymorth wedi aros yn gyson yn ystod blynyddoedd 2016 i 2020, yna wedi gostwng tan 2022, a chynyddu eto yn 2023 a 2024. 

Ffynhonnell: Ystadegau Mewnfudo’r Swyddfa Gartref, y flwyddyn a ddaeth i ben ym mis Mawrth 2024

Yn 2022, achosodd y rhyfel yn Wcráin i lawer o bobl ffoi rhag y gwrthdaro. Ar ddiwedd 16 Gorffennaf 2024, roedd dros 9,500 o fisâu wedi cael eu rhoi i bobl o Wcráin sydd â noddwr yng Nghymru. Darparodd Llywodraeth Cymru rôl “uwch-noddwr” i dros 4,600 o’r rhain. Roedd dros 7,700 o bobl â noddwyr yng Nghymru wedi cyrraedd y Deyrnas Unedig erbyn 16 Gorffennaf 2024. 

Mae nifer y plant ifanc sy’n cael brechiadau yn parhau i fod yn uchel ond mae wedi gostwng ychydig ers ei lefelau uchaf yn 2013-14, ar gyfer y brechlyn ‘6 mewn 1’ DTaP/IPV/Hib/HepB1 ar gyfer y rheini sy’n nesáu at flwydd oed, a’r nifer sy’n cymryd dos cyntaf o MMR erbyn iddynt fod yn ddyflwydd oed.

Mae Nod Datblygu Cynaliadwy y Cenhedloedd Unedig, sef ‘Iechyd a llesiant da’, yn nodi pwysigrwydd darparu mynediad at feddyginiaethau a brechlynnau fforddiadwy a hanfodol. Mae gan Sefydliad Iechyd y Byd weledigaeth ar gyfer byd heb y frech goch, rwbela a syndrom rwbela cynhenid.

Roedd y nifer a oedd yn cael y brechlyn ‘6 mewn 1’ DTaP/IPV/Hib/HepB1 (y tri dos) ymysg plant sy’n cyrraedd eu pen-blwydd cyntaf wedi gostwng ychydig o 94.2%, o’i gymharu â 94.5% yn y flwyddyn flaenorol.

Roedd canran y rhai a gymerodd y dos cyntaf o MMR erbyn roeddent yn ddyflwydd oed wedi aros yr un fath â’r llynedd, sef 92.9%. Mae hyn yn is na’r cyfartaledd ar gyfer atal achosion o’r frech goch (y targed yw 95%).

Roedd cyfran y plant a oedd wedi cael eu himiwneiddiadau rheolaidd erbyn eu bod yn bedair oed yn 84.3% eleni. Yn genedlaethol, roedd canran y plant a oedd yn cael eu himiwneiddiadau rheolaidd erbyn iddynt fod yn bedair oed yn amrywio o 77.9% yn y cwintel o amddifadedd mwyaf o Ardaloedd Cynnyrch Ehangach Haen Is (ACEHI) i 89.6% yn y cwintel o amddifadedd lleiaf o ACEHI. Y gwahaniaeth yn y defnydd rhwng y cwintel o amddifadedd lleiaf a’r cwintel o’r amddifadedd mwyaf oedd 11.7 pwynt canran. Mae hyn yn ehangu’r bwlch anghydraddoldeb o’i gymharu â 2022-23 (11.2 pwynt canran). Fodd bynnag, mae angen gwneud rhagor o waith i nodi gwraidd yr anghydraddoldebau hyn a chanfod ymyriadau i leihau’r bwlch.

Ffigur 7.8: Canran y plant sy’n cael eu himiwneiddiadau yng Nghymru, 2008-09 i 2023-24 [Nodyn 3]

Image

Disgrifiad o Ffigur 7.8: Mae’r siart linell yn dangos canran y bobl a gafodd y brechlyn MMR a’r brechlyn 6 mewn 1 rhwng 2008-09 a 2023-24.  Mae’r nifer sy’n cymryd y brechlyn ‘6 mewn 1’ a’r MMR wedi gostwng ers iddynt gyrraedd eu lefelau uchaf yn 2013-14. Roedd 92.9% wedi cael MMR yn 2023-24 a 94.2% wedi cael y ‘6 mewn 1’.

Ffynhonnell: Data cenedlaethol ar y nifer sy’n manteisio ar imiwneiddio, Iechyd Cyhoeddus Cymru

[Nodyn 1] Mae’r brechlyn ‘6 mewn 1’ yn amddiffyn yn erbyn difftheria, tetanws, pertwsis (y pas), polio, hib a haint hepatitis B. Byddai’r rhan fwyaf o’r plant un oed y cyfeirir atynt yn yr adroddiad hwn yn gymwys ar gyfer y brechlyn ‘6 mewn 1’, gan ddisodli’r brechlyn ‘5 mewn 1’ sydd i fod i gael ei roi i fabanod pan fyddant yn bedwar, wyth a 12 mis oed.

[Nodyn 2] Mae MMR yn amddiffyn rhag y frech goch, clwy'r pennau a rwbela. Mae’r data’n dangos y nifer sy’n cymryd y dos cyntaf yn ddyflwydd oed.

[Nodyn 3] Nid yw echelin y siart yn cychwyn ar sero.

Mae adroddiadau Llesiant blaenorol Cymru wedi cynnwys dadansoddiad pellach ar:

• Eco-Ysgolion 
• Cosbi plant yn gorfforol 
• Safleoedd treftadaeth y byd

Mae’r adroddiad hwn yn ymdrin ag ystod eang o bynciau, ac felly dim ond mesurau cynnydd lefel uchel y mae modd eu hystyried yn yr adroddiad hwn. Mae rhagor o ddeunydd darllen ar gael isod: 

Ystadegau ar bobl o Wcráin yn y Deyrnas Unedig (Y Swyddfa Gartref)

Rhestr Treftadaeth y Byd UNESCO (UNESCO)

Eco-Ysgolion (Eco-Ysgolion)

Eco-Ysgolion (Cadwch Gymru’n Daclus)

Rhoi diwedd ar gosbi plant yn gorfforol yng Nghymru

Allyriadau Nwyon Tŷ Gwydr yn ôl blwyddyn, Rhestr Allyriadau Atmosfferig Genedlaethol (StatsCymru)

Allyriadau Defnydd yng Nghymru, Ôl Troed Allyriadau Defnydd Cymru 

Ôl Troed Byd-eang: Deall Ôl Troed Amgylcheddol Byd-eang ac Effeithiau Defnydd Cymru (JNCC)

Caethwasiaeth Fodern: Mecanwaith Atgyfeirio Cenedlaethol a Dyletswydd i Hysbysu: ystadegau’r DU (Y Swyddfa Gartref)

Ystadegau’r Uned Priodasau dan Orfod (Y Swyddfa Dramor, Y Gymanwlad a Datblygu)

Addysg Dinasyddiaeth Fyd-eang, dadansoddiad a ddarparwyd gan CBAC (gweler y tablau data cyfatebol)

Canran y myfyrwyr mewn sefydliadau addysg uwch yng Nghymru sy’n fyfyrwyr rhyngwladol: 

• StatsCymru 
• HESA

Nifer y ceiswyr lloches sy’n derbyn cymorth adran 95 yng Nghymru (Y Swyddfa Gartref)

Ystadegau cynllun nawdd Wcráin, y Swyddfa Gartref a'r Adran Ffyniant Bro, Tai a Chymunedau (DLUHC):

• Cynllun nawdd Wcráin (Y Swyddfa Gartref)
• Gweinyddiaethau Datganoledig ar lefel awdurdodau lleol (DLUHC)

Darpariaeth Brechu:

• Data cenedlaethol ar y nifer sy’n manteisio ar imiwneiddio (Iechyd Cyhoeddus Cymru)

Arolwg Cenedlaethol Cymru