Ystadegau

Llesiant Cymru, 2024 - Cymru sy’n fwy cyfartal

Mae'r adroddiad hwn yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynnydd sy'n cael ei wneud yng Nghymru tuag at gyflawni'r 7 nod llesiant.

Cyhoeddwyd gyntaf: 26 Medi 2024

Diweddarwyd ddiwethaf: 26 Medi 2024

Tudalen bresennol (6 o 11)

Lawrlwytho'r ddogfen: Maint ffeil 726 KB, Math o ffeil PDF

Efallai na fydd y ffeil hon yn gyfan gwbl hygyrch.

Ar y dudalen hon

Y nod i Gymru sy’n fwy cyfartal

Awdur: Scott Clifford

Cymru sy'n fwy cyfartal: cymdeithas sy’n galluogi pobl i gyflawni eu potensial ni waeth beth yw eu cefndir neu eu hamgylchiadau (gan gynnwys eu cefndir a’u hamgylchiadau economaidd-gymdeithasol).

Mae’r bennod hon wedi’i threfnu yn ôl nodwedd warchodedig, ac mae’n dwyn ynghyd ddadansoddiadau cydraddoldeb ar gyfer dangosyddion lle mae’r rhain ar gael. Fodd bynnag, nid yw pob dadansoddiad o gydraddoldeb yn cael sylw yn y bennod hon ac mae maint ac ansawdd y data sydd ar gael yn amrywio yn ôl nodwedd warchodedig.

Roedd y bennod hon yn arfer cynnwys adran a oedd yn canolbwyntio ar ddata sy’n ymwneud ag anfantais economaidd-gymdeithasol. Fodd bynnag, nid oedd yn cynnwys llawer o wybodaeth am gefndir economaidd-gymdeithasol ac effaith hyn ar bobl sy’n cyflawni eu potensial. Byddwn yn parhau i adolygu cynnwys y bennod hon wrth i ragor o ddata ar gefndir economaidd-gymdeithasol ddod ar gael.

Mae yna garreg filltir genedlaethol i leihau’r bwlch tlodi rhwng pobl yng Nghymru sydd â rhai nodweddion allweddol a gwarchodedig (sy’n golygu eu bod fwyaf tebygol o fod mewn tlodi) a’r rhai heb y nodweddion hynny erbyn 2035. Mae data ar dlodi incwm ac amddifadedd materol yn ôl nodweddion gwarchodedig wedi cael eu cynnwys drwy gydol y bennod hon os yw’r ffynonellau data hynny ar gael. I gael gwybodaeth fwy cyffredinol am anfantais economaidd-gymdeithasol, trowch at y bennod ar Gymru fwy ffyniannus.

Beth ydym wedi ei ddysgu o’r data yn y flwyddyn ddiwethaf?

Nid yw rhai o’r dangosyddion sy’n cynnwys dadansoddiad o nodweddion gwarchodedig yn cael eu diweddaru bob blwyddyn. Hefyd, nid oes data newydd ar gyfer Arolwg Cenedlaethol Cymru eleni, felly mae llai o feysydd lle mae’r data wedi cael eu diweddaru.

Mae merched yn parhau i gael deilliannau addysgol gwell ar lefel TGAU. Yn ystod haf 2023, roedd 69.7% o ferched wedi cael graddau A* i C. Roedd hyn 7.3 pwynt canran yn uwch na bechgyn. Mae’r bwlch wedi lleihau ychydig yn ystod y blynyddoedd diwethaf.

Mae plant o rai grwpiau ethnig yn parhau i gyflawni’n well ar gyfartaledd yn yr ysgol o’u cymharu ag eraill, gyda 72.3% o arholiadau TGAU a oedd yn cael eu sefyll gan ddisgyblion Du, Asiaidd ac Ethnig Leiafrifol yn cael graddau A* i C yn ystod haf 2023 o’u cymharu â 65.5% gan ddisgyblion Gwyn Prydeinig. Mae’r bwlch hwn wedi ehangu ers 2018/19 pan oedd yn 3.3 pwynt canran (6.8 pwynt canran yn 2022/23).

Mae gwahaniaethau mawr i’w gweld o hyd rhwng disgyblion o wahanol grwpiau ethnig, gyda disgyblion Sipsiwn, Teithwyr, Roma a Charibïaidd yn ennill llai o raddau A* i C na disgyblion Gwyn Prydeinig yn 2022/23.

Roedd cyfran yr oedolion anabl o oedran gweithio heb gymwysterau wedi gostwng 2.4 pwynt canran rhwng 2022 a 2023. Er hyn, roedd pobl anabl yn dal yn fwy tebygol o fod heb gymwysterau (13.9%) na phobl nad ydynt yn anabl (5.6%).

Mae cyfraddau cyflogaeth yng Nghymru yn dal yn is ar gyfer menywod nag ar gyfer dynion (70.2% a 76.8% yn y drefn honno yn y flwyddyn a ddaeth i ben ym mis Mawrth 2024). Mae’r bwlch wedi tyfu i 6.6 pwynt canran o 4.8 pwynt canran yn y flwyddyn flaenorol.

Mae’r cyfraddau cyflogaeth (y flwyddyn a ddaeth i ben ym mis Mawrth 2024) ymysg poblogaeth Cymru rhwng 16 a 64 oed yn uwch ymysg unigolion o gefndir ethnig Gwyn (74.0%), nag unigolion o gefndir Du, Asiaidd ac Ethnig Leiafrifol (66.2%). Mae’r bwlch hwn mewn cyfraddau cyflogaeth wedi tyfu o’r flwyddyn flaenorol.

Mae’r bwlch yn y gyfradd cyflogaeth ar gyfer pobl anabl yn 2024, sef 30.9 pwynt canran, wedi gostwng o 35.4 pwynt canran yn 2016.

Ym mis Ebrill 2023, 5.6% oedd y bwlch cyflog rhwng y rhywiau (llawnamser), yr un fath â’r flwyddyn flaenorol.

Roedd y gwahaniaeth cyflog ar gyfer pobl anabl yng Nghymru yn £1.75 (12.2%) yn 2023. Mae hyn yn golygu bod pobl anabl yng Nghymru yn ennill £1.75 yn llai yr awr ar gyfartaledd na phobl nad ydynt yn anabl. Mae hyn yn gynnydd ar y flwyddyn flaenorol pan oedd y bwlch cyflog yn £1.32 (9.7%).

Mae plant yn parhau i fod y grŵp poblogaeth sydd fwyaf tebygol o fod mewn tlodi incwm cymharol ar ôl costau tai. Mae’r data diweddaraf (2020-21 a 2022-23) yn dangos bod hyn yn wir am 29% o blant yng Nghymru o’i gymharu â 16% o bensiynwyr.

Mae grwpiau Du, Asiaidd neu Ethnig Leiafrifol yn fwy tebygol o ddioddef tlodi incwm cymharol. Ar gyfer y cyfnod 2018-19 i 2022-23, roedd 50% o debygolrwydd y byddai pobl lle mae’r penteulu’n ystyried ei hun yn Ddu, Asiaidd neu’n aelod o grŵp Ethnig Leiafrifol yn byw mewn tlodi incwm cymharol, o gymharu â thebygolrwydd o 22% ar gyfer pobl lle mae’r penteulu yn ystyried ei hun yn Wyn.

Beth yw’r cynnydd hirdymor tuag at y nod?

Bu cynnydd cymysg tuag at gyflawni’r nod. Mae rhai o’r dangosyddion cenedlaethol yn dangos gwelliant yn y blynyddoedd diwethaf, yn enwedig y gostyngiad yn y bwlch cyflogaeth ar gyfer pobl anabl a chyfran y bobl anabl heb gymwysterau. Fodd bynnag, nid yw rhai o’r dangosyddion a’r data cyd-destunol cysylltiedig yn dangos unrhyw arwydd o welliant neu maent wedi dirywio, fel y bwlch mewn amddifadedd materol rhwng dynion a menywod a’r bwlch cyflog ethnigrwydd.

Mae’r argyfwng costau byw ac effeithiau hirdymor y pandemig yn debygol o fod wedi gwaethygu anghydraddoldeb i bobl a oedd eisoes dan anfantais. Fodd bynnag, efallai na fydd effeithiau parhaus y digwyddiadau hyn wedi'u hadlewyrchu'n llawn eto mewn tueddiadau data diweddar.

Mae carreg filltir genedlaethol i ddileu’r bwlch cyflog rhwng y rhywiau, anabledd ac ethnigrwydd erbyn 2050. Yn gyffredinol, mae’r bwlch cyflog rhwng y rhywiau wedi bod yn lleihau dros y ddau ddegawd diwethaf, er ei fod wedi bod yn gymharol sefydlog yn ystod y pum mlynedd diwethaf, sef tua 5%. Mae llai o gynnydd wedi bod yn y bwlch cyflog ar sail ethnigrwydd ac anabledd. Mae data’r bwlch cyflog ethnigrwydd yn fwy cyfnewidiol er ei fod wedi bod yn cynyddu’n gyffredinol ers 2019. Roedd y bwlch cyflog anabledd wedi bod yn gostwng o uchafbwynt yn 2019 er ei fod wedi cynyddu i 12.2% rhwng 2022 a 2023.

Mae’r bwlch rhwng y gyfradd cyflogaeth ar gyfer gwahanol grwpiau wedi lleihau’n gyffredinol dros y degawd diwethaf. Rhwng Mawrth 2014 a Mawrth 2024, mae’r bwlch rhwng cyfradd cyflogaeth unigolion anabl a’r rhai nad ydynt yn anabl wedi gostwng 4.3 pwynt canran ac mae’r bwlch rhwng unigolion Gwyn ac unigolion o gefndir Du, Asiaidd ac Ethnig Leiafrifol wedi gostwng 5.0 pwynt canran.

Roedd amddifadedd materol wedi bod yn gostwng rhwng 2017-18 a 2021-22, ond yn 2022-23 cynyddodd yn ôl i lefelau tebyg a welwyd yn 2017-18. Dros y cyfnod hwnnw, daeth y bwlch rhwng dynion a menywod yn fwy. Roedd y gwahaniaeth rhwng grwpiau oedran ac anabledd yn parhau i fod yn debyg, gydag oedolion hŷn ac unigolion nad ydynt yn anabl yn gyffredinol yn llai tebygol o fyw mewn cartrefi mewn amddifadedd materol.

Mae canran y bobl sy’n dweud eu bod yn teimlo’n unig wedi bod yn sefydlog rhwng 2020-21 a 2022-23, sef 13%, sydd 4 pwynt canran yn is nag yn 2016-17. Yn gyffredinol, mae grwpiau oedran o dan 65 oed wedi gweld gostyngiad mewn unigrwydd dros y cyfnod hwn, gyda grwpiau oedran hŷn yn aros yn sefydlog er bod lefelau unigrwydd y mae’r grwpiau hŷn yn eu cofnodi yn is na lefelau unigrwydd grwpiau oedran iau. Er bod unigrwydd wedi gostwng ar gyfer y rhan fwyaf o grwpiau rhwng 2016-17 a 2022-23, mae’r gwahaniaethau rhwng rhywiau, grwpiau ethnig a phobl anabl/nad ydynt yn anabl wedi aros yn debyg.

Rhwng 2016-17 a 2021-22, roedd canran y dynion a ddywedodd eu bod yn teimlo’n ddiogel gartref, wrth gerdded yn yr ardal leol a theithio wedi aros yr un fath fwy neu lai, sef ychydig dros 80%. Roedd canran y menywod a ddywedodd eu bod yn teimlo’n ddiogel wedi gostwng o 56% i 51%.

Rhyw

Mae’r dangosyddion yn dangos gwahaniaethau mewn addysg, cyflogaeth, amddifadedd, iechyd a llesiant ar draws dynion a menywod.

Mae’r adran a’r bennod hon yn defnyddio amrywiaeth o ffynonellau data ar ryw. Bydd gan bob ffynhonnell ddata ddull o gasglu data am ryw neu rywedd sy’n cyd-fynd ag anghenion ei defnyddwyr, sy’n golygu na fydd llawer o gysondeb rhwng y diffiniadau o ryw a rhywedd ar draws y ffynonellau. Mae’r adran ddiweddarach ar hunaniaeth rhywedd yn cynnwys data am y rheini y mae eu hunaniaeth rhywedd yn wahanol i’r rhyw a gofrestrwyd adeg eu geni.

Mae deilliannau addysgol merched yn parhau i fod yn well ar lefel TGAU ac mae merched yn fwy tebygol o barhau mewn addysg amser llawn y tu hwnt i 16 oed. Cafodd 69.7% o ferched raddau A* i C yn eu TGAU yn 2022/23. Roedd hyn 7.3 pwynt canran yn uwch nag ar gyfer bechgyn (62.4%).

Yn 2022/23 sgoriodd merched 370.5 a sgoriodd bechgyn 346.4 pwynt ar gyfartaledd yn y dangosydd Capio 9 TGAU (fersiwn mesur dros dro). Mae hyn yn golygu bod menywod yn sgorio 24.0 pwynt yn fwy na dynion. Roedd hyn wedi gostwng o fwlch o 32.9 pwynt yn 2018/19, y tro diwethaf yr adroddwyd ar y dangosydd Capio 9 (fersiwn mesurau dros dro).

O ran y boblogaeth oedran gweithio, amcangyfrifir nad oedd gan 8.7% o ddynion unrhyw gymwysterau yn 2023 o’i gymharu â 7.1% o fenywod. Roedd cyfran uwch o ddynion na menywod heb unrhyw gymwysterau yn yr holl grwpiau oedran ar wahân i’r grŵp oedran 50 i 59 oed. Roedd menywod yn fwy tebygol o feddu ar gymwysterau Fframwaith Cymwysterau Cenedlaethol lefel 4 neu uwch.

Yn 2022, roedd cyfran uwch o fenywod rhwng 16 a 24 oed mewn addysg llawnamser o’i gymharu â dynion. Roedd mwy o ddynion yn cymryd rhan mewn hyfforddiant. Yn 2022, nid oedd 11.2% o ddynion 16 i 18 oed mewn addysg, cyflogaeth na hyfforddiant (NEET), o’i gymharu â 15.5% o fenywod. Nid oedd 11.2% o fenywod 19 i 24 oed mewn addysg, cyflogaeth na hyfforddiant, sef gostyngiad o 5.9 pwynt canran o’i gymharu â 2021. Mae hyn yn cael ei sbarduno gan gynnydd yng nghyfran y rhai mewn cyflogaeth a gostyngiad yng nghyfran y rhai a oedd yn economaidd anweithgar. Nid oedd 17.6% o ddynion rhwng 19 a 24 oed mewn addysg, cyflogaeth na hyfforddiant yn 2022 - cynnydd o 17.4% yn 2021.

Mae cyfraddau cyflogaeth yng Nghymru yn is ar gyfer menywod nag ar gyfer dynion (70.2% a 76.8% yn y drefn honno yn y flwyddyn a ddaeth i ben ym mis Mawrth 2024). Mae hyn yn berthnasol i’r cyfraddau anweithgarwch economaidd uwch (heb gynnwys myfyrwyr) ar gyfer menywod (24.5%) na dynion (16.2%) dros y cyfnod hwn. Mae’r gwahaniaeth hwn yn cael ei sbarduno, i ryw raddau, gan gyfrifoldebau gofalu (edrych ar ôl teulu/cartref) sy’n cynrychioli cyfran uwch o fenywod a oedd yn economaidd anweithgar na dynion.

Ffigur 4.1: Cyfradd cyflogaeth (canran y boblogaeth 16 i 64 oed) yn ôl rhyw a blwyddyn, 2005-06 i 2023-24 (cyfraddau am y flwyddyn yn dod i ben ym mis Mawrth)

Disgrifiad o Ffigur 4.1: Siart linell yn dangos cyfraddau cyflogaeth ar gyfer pobl rhwng 16 a 64 oed yn ôl rhyw rhwng 2005-06 a 2023-24. Cynyddodd y bwlch yn y gyfradd cyflogaeth yn 2023-24 wrth i’r gyfradd cyflogaeth ar gyfer dynion gynyddu 1.4 pwynt canran i 76.8%, tra bod y gyfradd cyflogaeth ar gyfer menywod wedi lleihau rhywfaint i 70.2%.

Ffynhonnell: Dadansoddiad Llywodraeth Cymru o’r Arolwg Blynyddol o'r Boblogaeth, y Swyddfa Ystadegau Gwladol

Roedd y bwlch cyflog rhwng y rhywiau, ar sail enillion canolrifol amser llawn yr awr (heb gynnwys goramser), yn 5.6% yn 2023, heb newid ers y flwyddyn flaenorol. Fodd bynnag, ar gyfer gweithwyr rhan-amser yng Nghymru, roedd menywod yn cael 5.4% yn fwy na dynion ar gyfartaledd (cynnydd o 1.2 pwynt canran o’i gymharu â’r flwyddyn flaenorol).

Wrth ystyried gweithwyr llawnamser a rhan-amser, mae’r bwlch cyflog rhwng y rhywiau yn dal yn sylweddol uwch ar 11.8% yn 2023. Mae hyn yn uwch nag ar gyfer gweithwyr llawnamser a gweithwyr rhan-amser, oherwydd mae menywod yn llenwi mwy o swyddi rhan-amser, sydd, o’u cymharu â swyddi llawnamser, â thâl canolrifol is yr awr. O’r 11 gwlad a rhanbarth yn y Deyrnas Unedig lle mae menywod yn cael llai o dâl na dynion, Cymru oedd â’r ail fwlch cyflog lleiaf (gweithwyr llawnamser).

Y Cyflog Byw Gwirioneddol yw’r unig gyfradd cyflog yn y Deyrnas Unedig sy’n seiliedig ar gostau byw. Yn 2023, mae cyfran y menywod sy’n ennill y Cyflog Byw gwirioneddol (58.5%) o leiaf yn llawer is nag ar gyfer dynion (68.3%), sydd unwaith eto’n adlewyrchu’n bennaf y ffaith bod menywod yn fwy tebygol o weithio’n rhan-amser a bod swyddi rhan-amser yn tueddu i fod â chyflogau is.

Yn 2022-23, roedd canran uwch o fenywod (19%) o’i gymharu â dynion (12%) yn cael eu hystyried yn rhai sydd mewn amddifadedd materol.

Mae disgwyliad oes yn hirach i fenywod nag i ddynion ond mae cyfran y bywyd a dreulir mewn iechyd da yn uwch i ddynion. I gael gwybodaeth fanylach am ddisgwyliad oes yn ôl rhyw, trowch at y bennod ar Gymru iachach.

Yn 2022-23, roedd llesiant meddyliol yr oedd pobl yn ei gofnodi (fel sy’n cael ei fesur gan Raddfa Llesiant Meddyliol Warwick-Caeredin ar gyfer oedolion) fymryn yn uwch i ddynion na menywod, gyda dynion yn cael sgôr gymedrig o 48.4 a menywod yn cael sgôr gymedrig o 48.1. Roedd lefelau unigrwydd yr oedd dynion a menywod yn eu cofnodi yn debyg yn 2022-23. Mae cyfraddau hunanladdiad, fodd bynnag, yn dal i fod bron dair gwaith yn uwch mewn dynion na menywod.

Yn 2021-22, roedd menywod yn llai tebygol o ddweud eu bod yn teimlo’n ddiogel gartref, yn eu hardal leol ac wrth deithio (51%) o’i gymharu â dynion (81%). Er hynny, nid oedd gwahaniaeth sylweddol rhwng dynion a menywod a oedd yn cytuno eu bod yn perthyn i ardal neu fod pobl yn trin ei gilydd â pharch.

Oedran

Mae poblogaeth Cymru yn heneiddio. Roedd amcangyfrif o’r boblogaeth a oedd yn 65 oed neu’n hŷn yn 2023 yn 21.6%, i fyny o 19.5% yn 2013. Mae’r boblogaeth dros 65 oed yn fwy na’r boblogaeth o dan 16 oed (17.3% yn 2023). Mae’r dangosyddion yn dangos gwahaniaethau mewn llesiant, ymdeimlad o gymuned ac amddifadedd ar draws gwahanol grwpiau oedran.

Mae llesiant y mae pobl yn ei gofnodi yn tueddu i fod yn uwch mewn grwpiau oedran hŷn, gydag unigrwydd hefyd yn is mewn oedolion hŷn. Yn 2022-23, dywedodd 16% o bobl 16 i 24 oed eu bod yn teimlo’n unig o’i gymharu â 9% o’r rheini 65 i 74 oed a’r rheini 75 oed a hŷn.

Mae pobl hŷn yn fwy tebygol o gytuno â phob un o’r tri mesur o gydlyniant cymunedol (perthyn, mae pobl o wahanol gefndiroedd yn cyd-dynnu, cael eu trin â pharch). Y gyfran a oedd yn cytuno â’r tri datganiad yn 2021-22 oedd 57% ar gyfer pobl 16 i 24 oed a 77% ar gyfer y a oedd yn 75 oed a hŷn.

Plant yw’r grŵp poblogaeth sydd fwyaf tebygol o fod mewn tlodi incwm cymharol. Roedd y ffigurau diweddaraf yn dangos bod 29% o blant Cymru mewn tlodi cymharol o’i gymharu ag 16% o bensiynwyr. Ers dechrau’r 2000au, mae cyfran uwch o’r boblogaeth o oedran gweithio wedi bod mewn tlodi incwm cymharol na phensiynwyr.

Wrth edrych ar gyfran y boblogaeth oedolion sy’n byw mewn amddifadedd materol yn 2022-23, mae darlun tebyg gyda’r rheini 25 i 44 oed yn fwyaf tebygol o fyw mewn amddifadedd materol (23%) a’r rheini sy’n 75 oed a hŷn yn lleiaf tebygol (4%).

Ffigur 4.2: Amddifadedd Materol yn ôl grŵp oedran a blwyddyn, 2016-17 i 2022-23 (y flwyddyn sy’n dod i ben ym mis Mawrth) [Nodyn 1]

[Nodyn 1] Nid oes data ar gyfer y flwyddyn 2020-21.

Disgrifiad o Ffigur 4.2: Siart linell yn dangos canran y gwahanol grwpiau oedran mewn amddifadedd materol rhwng 2016-17 a 2022-23. Mae amddifadedd materol wedi bod ar ei uchaf ar gyfer y grŵp oedran 25 i 44 ac ar ei isaf ar gyfer y grwpiau oedran 65-74 a 75 oed a hŷn dros y cyfnod hwn. Oherwydd ansicrwydd yn yr amcangyfrifon, nid yw’r newidiadau o fewn grwpiau oedran yn arwyddocaol ar y cyfan, yn wahanol i’r gwahaniaethau rhwng grwpiau oedran.

Ffynhonnell: Arolwg Cenedlaethol Cymru, Llywodraeth Cymru

Ethnigrwydd

Ym mis Mehefin 2022, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ei Chynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol (ARWAP) sy’n cynnwys canllawiau ar iaith wrth-hiliol. Mae’r adran a’r bennod hon yn defnyddio amrywiaeth o ffynonellau data sy’n categoreiddio grwpiau ethnig yn wahanol. Yn gyffredinol, rydym yn adlewyrchu iaith casgliad data’r ffynhonnell nad yw o bosibl yn cyd-fynd â chanllawiau ARWAP. Fodd bynnag, rydym wedi defnyddio iaith wrth-hiliol yn y bennod hon lle bo hynny’n bosibl.

Nododd 93.8% o boblogaeth Cymru (2.9 miliwn o drigolion arferol) eu hunain yn y categori grŵp ethnig lefel uchel “Gwyn” ar ddiwrnod Cyfrifiad 2021. Mae hyn yn cymharu â 95.6% yn 2011. Mae dosbarthiad oedran yn amrywio’n fawr rhwng gwahanol grwpiau ethnig. Mae’r rheini sy’n dweud eu bod yn y grŵp ethnig lefel uchel “Gwyn” yn gyffredinol hŷn na grwpiau ethnig eraill, a gallai hyn esbonio rhai o’r gwahaniaethau a welwyd rhwng grwpiau ethnig.

Yr ail gategori lefel uchel mwyaf a nodwyd oedd “Asiaidd, Asiaidd Cymreig neu Asiaidd Brydeinig”, gyda 2.9% o’r boblogaeth. Dilynir hyn gan “Grwpiau cymysg neu aml-ethnig” gydag 1.6% o’r boblogaeth, “Du, Du Cymreig, Du Prydeinig, Caribïaidd neu Affricanaidd” gyda 0.9% o’r boblogaeth a “Grŵp ethnig arall” gyda 0.9% o’r boblogaeth.

Mae’r dangosyddion yn dangos gwahaniaethau mewn addysg, cyflogaeth, tlodi a llesiant ar draws grwpiau ethnig, er mai prin yw’r dystiolaeth o wahaniaethau mewn cydlyniant cymunedol.

Dengys canlyniadau TGAU ar gyfer 2022/23 fod 72.3% o ddisgyblion Du, Asiaidd ac Ethnig Leiafrifol wedi cael graddau A* i C o’i gymharu â 65.5% o ddisgyblion Gwyn Prydeinig, sef bwlch o 6.8 pwynt canran. Mae’r bwlch hwn wedi ehangu ers 2018/19 pan oedd yn 3.3 pwynt canran. Ar gyfartaledd, roedd plant o’r grwpiau ethnig Gwyn Prydeinig wedi cael canran uwch o ganlyniadau A* i C na’r holl ddisgyblion yn 2022/23, ar wahân i ddisgyblion Caribïaidd, Gwyn a Du Charibïaidd, Sipsiwn, Teithwyr a Roma.

Ffigur 4.3: Canran y disgyblion sydd wedi cael graddau TGAU A* i C yn ôl grŵp ethnig, blwyddyn academaidd 2022/23

Disgrifiad o Ffigur 4.3: Siart far sy’n dangos canran y disgyblion TGAU sy’n cael graddau A* i C yn ôl grŵp ethnig ym mlwyddyn academaidd 2022/23. Y rheini sy’n ystyried eu hunain yn Sipsiwn, Teithwyr a Roma yw’r unig grwpiau ethnig o dan 35%, ac mae grwpiau ethnig eraill yn amrywio o 57% i 92%.

Ffynhonnell: Canlyniadau Arholiadau, Llywodraeth Cymru

Roedd oedolion o oedran gweithio o gefndir Du, Asiaidd ac Ethnig Leiafrifol (ac eithrio’r rheini o gefndir Sipsiwn, Teithwyr neu Roma) yn fwy tebygol o feddu ar gymwysterau ar lefelau 4 ac uwch na’r oedolion Gwyn (gan gynnwys y rheini o gefndir Sipsiwn, Teithwyr Gwyddelig neu Roma) o oedran gweithio yn 2023.

Ffigur 4.4: Cyfradd cyflogaeth (canran y boblogaeth 16 i 64 oed) yn ôl ethnigrwydd a blwyddyn, 2011-12 i 2023-24 (cyfraddau am y flwyddyn yn dod i ben ym mis Mawrth)

Disgrifiad o Ffigur 4.4: Siart linell yn dangos cyfraddau cyflogaeth ar gyfer pobl rhwng 16 a 64 oed yn ôl ethnigrwydd rhwng 2011-12 a 2023-24. Mae’r bwlch yn y gyfradd cyflogaeth wedi gostwng yn gyffredinol dros amser, er bod y rhai o gefndir Du, Asiaidd ac Ethnig Leiafrifol yn parhau i fod â chyfradd cyflogaeth is nag unigolion gwyn.

Ffynhonnell: Dadansoddiad Llywodraeth Cymru o’r Arolwg Blynyddol o'r Boblogaeth (ABB), y Swyddfa Ystadegau Gwladol (SYG)

Roedd gweithwyr Du, Asiaidd ac Ethnig Leiafrifol yn ennill £1.93 (13.8%) yn llai yr awr ar gyfartaledd na gweithwyr Gwyn yn 2023. Mae hyn yn cymharu â gwahaniaeth cyflog ar sail ethnigrwydd o £2.23 (neu 16.8%) yn 2022. Fodd bynnag, mae anwadalrwydd arbennig o uchel yn y data gwahaniaethau cyflog ar sail ethnigrwydd yng Nghymru ac felly dylid ystyried newidiadau byrdymor ochr yn ochr â thueddiadau hirdymor lle bo hynny’n bosibl. Mae’r bwlch cyflog ethnigrwydd wedi ehangu’n gyffredinol ers 2019 pan oedd yn £0.16 (neu 1.4%), ond yn y blynyddoedd cyn hynny, roedd y data’n dangos anadwalrwydd.

Mae bod yn rhan o grwpiau Du, Asiaidd neu Ethnig Leiafrifol yn gysylltiedig â bod yn fwy tebygol o ddioddef tlodi incwm cymharol. Ar gyfer y cyfnod 2018-19 i 2022-23, roedd 50% o debygolrwydd y byddai pobl lle mae’r penteulu yn ystyried ei hun yn Ddu, Asiaidd neu’n rhan o grŵp Ethnig Leiafrifol yn byw mewn tlodi incwm cymharol. Mae hyn yn cymharu â thebygolrwydd o 22% ar gyfer aelwydydd lle mae’r penteulu yn ystyried ei hun yn Wyn.

Roedd mwy o bobl sy’n nodi eu bod yn Ddu, Asiaidd neu’n rhan o grŵp Ethnig Leiafrifol yn dweud eu bod yn unig yn 2022-23, sef 24% o’i gymharu â 12% ar gyfer y rheini sy’n nodi eu bod yn Wyn.

Ar draws amrywiol ddangosyddion yn ymwneud â chydlyniant cymunedol, ar y cyfan nid oedd gwahaniaeth sylweddol rhwng grwpiau ethnig yn y data diweddaraf o’r Arolwg Cenedlaethol. Roedd hyn yn cynnwys bodlonrwydd ar yr ardal leol, cytuno â phob un o’r tri mesur o gydlyniant cymunedol (perthyn, pobl o wahanol gefndiroedd yn cyd-dynnu, cael eu trin â pharch), cymryd rhan yn y celfyddydau neu ddiwylliant, a gwirfoddoli.

Crefydd

Ar ddiwrnod Cyfrifiad 2021, dywedodd 1.4 miliwn o drigolion arferol yng Nghymru nad oedd ganddynt grefydd (46.5% o’r boblogaeth, wedi codi o 32.1% yn 2011). Am y tro cyntaf, dywedodd mwy o bobl nad oedd ganddynt grefydd nag unrhyw ymlyniad crefyddol unigol.

Disgrifiodd 43.6% o’r preswylwyr arferol eu crefydd fel Cristion yn 2021. Roedd yr ymlyniad crefyddol hwn wedi cael ei ddewis yn flaenorol gan dros hanner y preswylwyr yng Nghymru (57.6%) yng Nghyfrifiad 2011.

Yr ymlyniad crefyddol mwyaf nesaf yng Nghymru oedd Mwslim, gyda 2.2% o’r boblogaeth (67,000 o breswylwyr arferol) yn nodi eu bod yn Fwslim yn 2021. Roedd hyn yn gynnydd o 1.5% yn 2011.

Mae’r dangosyddion yn dangos gwahaniaethau mewn unigrwydd, ymdeimlad o gymuned a theimlad o ddiogelwch ar draws grwpiau crefyddol.

Roedd y rhai a nododd eu bod yn Gristnogion neu heb grefydd yn cofnodi lefelau tebyg o unigrwydd yn 2022-23, sef 10% a 13% yn y drefn honno. Roedd hyn yn cymharu â 29% ar gyfer y rheini a oedd yn nodi ymlyniad crefyddol arall.

Mae Cristnogion yn fwy tebygol o gytuno â phob un o’r tri mesur o gydlyniant cymunedol (perthyn, mae pobl o wahanol gefndiroedd yn cyd-dynnu, cael eu trin â pharch) na’r rheini heb grefydd. Y gyfran a oedd yn cytuno â’r tri datganiad yn 2021-22 oedd 69% ar gyfer Cristnogion a 61% ar gyfer y rheini heb grefydd.

Yn 2021-22, roedd y rheini sydd heb ymlyniad crefyddol yn fwy tebygol o ddweud eu bod yn teimlo’n ddiogel gartref, yn eu hardal leol ac wrth deithio (68%) o’i gymharu â Christnogion (64%).

Cyfeiriadedd rhywiol

Ar ddiwrnod Cyfrifiad 2021, disgrifiodd 2.3 miliwn o bobl (89.4% o’r boblogaeth 16 oed a hŷn) eu hunain fel Syth/Heterorywiol. Disgrifiodd 38,000 (1.5%) eu hunain fel Hoyw neu Lesbiaidd a disgrifiodd 32,000 (1.2%) eu hunain fel Deurywiol. Nododd 7,000 arall (0.3%) fod ganddynt gyfeiriadedd rhywiol gwahanol ac ni atebodd 194,000 (7.6%) y cwestiwn.

Roedd cyfran uwch o bobl a oedd yn nodi eu bod yn Hoyw neu’n Lesbiaidd, Deurywiol neu gyfeiriadedd rhywiol gwahanol (LHD+) mewn grwpiau oedran iau. Gallai hyn esbonio rhai o’r gwahaniaethau a welwyd rhwng cyfeiriadedd rhywiol.

Mae’r data sydd ar gael yn dangos gwahaniaethau mewn addysg, defnydd o’r Gymraeg, iechyd a llesiant rhwng cyfeiriadedd rhywiol.

Yng Nghyfrifiad 2021, dywedodd 8.4% o bobl LHD+ nad oedd ganddynt unrhyw gymwysterau ffurfiol, o’i gymharu â 19.5% o bobl a nododd eu bod yn Syth/Heterorywiol. Roedd canran y bobl heb gymwysterau yn is ar gyfer pobl LHD+ ar draws pob grŵp oedran.

Roedd oedolion a nododd eu bod yn LHD+ yng Nghyfrifiad 2021 yn fwy tebygol o fod yn siaradwyr Cymraeg na’r rheini a nododd eu bod yn Syth/Heterorywiol ar draws pob grŵp oedran, ac eithrio pobl 16 i 24 oed a 75 oed a hŷn.

Drwy gyfuno data o’r Arolwg Cenedlaethol ar gyfer 2016-17 i 2019-20 gwelwyd bod oedolion sy’n ystyried eu hunain yn ddeurywiol yn fwy tebygol o ddweud bod ganddynt ddau neu fwy o ymddygiadau ffordd o fyw iach o’i gymharu â’r rheini mewn grwpiau cyfeiriadedd rhywiol eraill. Roedd y dadansoddiad hwn yn addasu ar gyfer gwahanol broffiliau oedran grwpiau. Mae ymddygiadau ffordd iach o fyw yn cynnwys: peidio ag ysmygu, yfed o fewn y canllawiau wythnosol, bwyta pum dogn neu fwy o ffrwythau neu lysiau y diwrnod blaenorol, bod yn gorfforol egnïol am 150 munud neu fwy'r wythnos flaenorol, a bod yn bwysau iach.

Dywedodd traean (33.8%) o’r bobl a nododd eu bod yn LHD+ yng Nghyfrifiad 2021 eu bod yn anabl (fel y diffinnir gan Ddeddf Cydraddoldeb 2010), o’i gymharu â chwarter (24.0%) y bobl a nododd eu bod yn Syth/Heterorywiol.

Roedd Arolwg Cenedlaethol Cymru 2022-23 yn dangos bod pobl sy’n ystyried eu hunain yn lesbiaidd, yn hoyw neu’n ddeurywiol tua dwywaith yn fwy tebygol o ddweud eu bod yn teimlo’n unig nag eraill.

Hunaniaeth rhywedd

Gofynnwyd cwestiwn gwirfoddol am hunaniaeth rhywedd am y tro cyntaf yng Nghyfrifiad 2021. Gofynnwyd i ymatebwyr 16 oed a hŷn “A yw’r rhywedd rydych chi’n uniaethu ag ef yr un fath â’r rhyw a gofrestrwyd ar adeg eich geni?” ac roedd ganddynt yr opsiwn o ddewis naill ai “Ydy” neu ddewis “Nac ydy” a nodi eu hunaniaeth rhywedd. Mae’r Swyddfa Ystadegau Gwladol wedi dweud bod amcangyfrifon y cyfrifiad ar gyfer hunaniaeth rhywedd yn destun lefel uwch o ansicrwydd na rhai pynciau eraill. Mae rhai patrymau yn y data sy’n gyson â rhai ymatebwyr yn peidio â dehongli’r cwestiwn fel y bwriadwyd.

Atebodd 93.3% o’r ymatebwyr “Ydy”, gan nodi bod eu hunaniaeth rhywedd yr un fath â’r rhyw a gofrestrwyd adeg eu geni. Atebodd mwy na 10,000 o bobl (0.4%) “Na”, gan nodi bod eu hunaniaeth rhywedd yn wahanol i’r rhyw a gofrestrwyd ar adeg eu geni.

Roedd canran y bobl a ddywedodd fod eu hunaniaeth rhywedd yn wahanol i’r rhyw a gofrestrwyd adeg eu geni yn gostwng gydag oedran. Daw’r rhan fwyaf o’r wybodaeth am hunaniaeth rhywedd o Gyfrifiad 2021 ac mae’n dangos gwahaniaethau mewn addysg, cyflogaeth ac iechyd.

Yn 2021, dywedodd chwarter (24.6%) y bobl yr oedd eu hunaniaeth rhywedd yn wahanol i’w rhyw a gofrestrwyd adeg eu geni nad oedd ganddynt gymwysterau ffurfiol, o’i gymharu ag un rhan o bump (19.2%) o bobl yr oedd eu hunaniaeth rhywedd yr un fath â’u rhyw cofrestredig.

Canfu Cyfrifiad 2021 hefyd fod 51.4% o bobl 16 oed a hŷn yr oedd eu hunaniaeth rhywedd yn wahanol i’r rhyw a gofrestrwyd adeg eu geni, yn dweud eu bod yn economaidd anweithgar, o’i gymharu â 42.4% o bobl yr oedd eu hunaniaeth rhywedd yr un fath â’u rhyw a gofrestrwyd adeg eu geni.

Yn 2021, roedd pobl yr oedd eu hunaniaeth rhywedd yn wahanol i’w rhyw a gofrestrwyd adeg eu geni yn fwy tebygol o fod yn anabl (38.9%) na’r rheini yr oedd eu hunaniaeth rhywedd yr un fath â’u rhyw a gofrestrwyd adeg eu geni (24.4%). Mae hyn er bod y rhai yr oedd eu hunaniaeth rhywedd yn wahanol i’r rhyw a gofrestrwyd adeg eu geni yn tueddu i fod yn iau na’r cyfartaledd a bod pobl iau yn llai tebygol o fod yn anabl. Menywod traws oedd y mwyaf tebygol o ddweud eu bod mewn iechyd cyffredinol gwael neu wael iawn (14.5%).

Mae arolwg Iechyd a Lles Myfyrwyr y Rhwydwaith Ymchwil Iechyd mewn Ysgolion yn casglu data ar lesiant meddyliol ar gyfer pobl ifanc 11 i 16 oed. Yn 2021, roedd y rheini yr oedd eu hunaniaeth rhywedd yn wahanol i’r rhyw a gofrestrwyd adeg eu geni wedi nodi lefelau is o fodlonrwydd ar fywyd a lefelau uwch o unigrwydd na’r rheini sydd â’r un hunaniaeth rhywedd â’u rhyw a gofrestrwyd adeg eu geni.

Anabledd

Yn 2002, mabwysiadodd Llywodraeth Cymru y model cymdeithasol o anabledd. Yn hytrach na diffinio pobl fel pobl anabl yn ôl eu hamhariad (hynny yw, y model meddygol o anabledd), ystyrir bod pobl sydd ag amhariadau neu gyflyrau iechyd hirdymor yn anabl oherwydd rhwystrau corfforol, agweddol a sefydliadol sy’n cael eu creu gan gymdeithas. Mae llawer o’r ffynonellau data yn y bennod hon yn defnyddio diffiniadau model meddygol o anabledd yn unol â diffiniad Deddf Cydraddoldeb 2010. Yn y Ddeddf Cydraddoldeb mae “anabledd” yn golygu cyflwr corfforol neu feddyliol sy’n cael effaith sylweddol a hirdymor ar eich gallu i wneud gweithgareddau cyffredin o ddydd i ddydd. Fodd bynnag, rydym wedi defnyddio iaith y model cymdeithasol yn yr adran a'r bennod hon lle bo hynny’n bosibl.

Gofynnodd Cyfrifiad 2021 i breswylwyr arferol adrodd a oedd ganddynt gyflwr iechyd meddwl neu gorfforol hirdymor neu salwch, a oedd yn para neu yr oedd disgwyl iddo bara 12 mis neu fwy. Cafodd y cwestiwn ei eirio ychydig yn wahanol i 2011, i gyd-fynd yn agosach â diffiniad Deddf Cydraddoldeb (2010) o anabledd.

Yn 2021, roedd cyfran y bobl anabl yng Nghymru yn 21.1% (670,000 o bobl). Mae’r gyfran hon wedi gostwng (gostyngiad o 2.3 pwynt canran) ers 2011, pan oedd yn 23.4% (696,000 o bobl). Mae’r dangosyddion yn dangos gwahaniaethau mewn addysg, cyflogaeth, amddifadedd, llesiant a chydlyniant cymunedol rhwng unigolion anabl ac unigolion nad ydynt yn anabl.

Mae deilliannau addysgol disgyblion ag anghenion addysgol arbennig neu anghenion dysgu ychwanegol wedi amrywio dros yr wyth mlynedd diwethaf, ond ar y cyfan yn debyg i’r patrwm a welir ym mhob disgybl. Yn 2022/23, dyfarnwyd gradd A* i C i 37.3% o ddisgyblion ym mlwyddyn 11 ag anghenion addysgol arbennig yn eu harholiadau TGAU, i fyny o 35.5% yn 2018/19.

O’r boblogaeth oed gweithio yn 2023, roedd pobl anabl (13.9%) yn fwy tebygol o fod heb unrhyw gymwysterau na phobl nad ydynt yn anabl (5.6%) ac yn llai tebygol o fod â chymwysterau uwch na lefel 2. O’i gymharu â 2022, gostyngodd cyfran yr oedolion anabl o oedran gweithio heb gymwysterau 2.4 pwynt canran.

Ar gyfer y flwyddyn a ddaeth i ben ar 31 Mawrth 2024, y gyfradd cyflogaeth ymysg pobl anabl rhwng 16 a 64 oed yng Nghymru oedd 51.0%, a'r gyfradd ar gyfer pobl nad ydynt yn anabl oedd 81.9%. Mae’r bwlch yn y gyfradd cyflogaeth ar gyfer pobl anabl yn 2023-24, sef 30.9 pwynt canran, wedi gostwng o 35.4 pwynt canran yn 2015-16.

Ffigur 4.5: Cyfraddau cyflogaeth (canran y boblogaeth 16 i 64 oed) pobl anabl a phobl nad ydynt yn anabl yn ôl blwyddyn, 2013-14 i 2023-24 (cyfraddau am y flwyddyn yn dod i ben ym mis Mawrth)

Disgrifiad o Ffigur 4.5: Siart linell yn dangos cyfraddau cyflogaeth ar gyfer unigolion anabl a phobl nad ydynt yn anabl rhwng 16 a 64 oed rhwng 2013-14 a 2023-24. Mae’r bwlch cyfradd cyflogaeth wedi gostwng yn gyffredinol dros amser, er bod gan bobl anabl gyfradd cyflogaeth sy’n dal i fod 30.9 pwynt canran yn is na phobl nad ydynt yn anabl yn 2023-24.

Ffynhonnell: Dadansoddiad Llywodraeth Cymru o’r ABB, SYG

Roedd y gwahaniaeth cyflog rhwng pobl anabl a phobl heb anabledd yng Nghymru yn £1.75 (12.2%) yn 2023. Mae hyn yn golygu bod pobl anabl yng Nghymru yn ennill £1.75 yn llai yr awr ar gyfartaledd na phobl nad ydynt yn anabl. Mae hyn yn gynnydd ar y flwyddyn flaenorol pan oedd y bwlch cyflog yn £1.32 (9.7%).

Yn y cyfnod diweddaraf (2020-21 i 2022-23), ar gyfer oedolion o oedran gweithio, roedd 25% o unigolion a oedd yn byw mewn teulu lle’r oedd rhywun yn anabl mewn tlodi incwm cymharol o’i gymharu â 18% mewn teuluoedd lle nad oedd neb yn anabl. Nid oedd gwahaniaeth yng nghanran y plant mewn tlodi incwm cymharol yn ôl a oedd rhywun anabl yn y cartref (29%).

Yn 2022-23, roedd un o bob pedwar o bobl anabl neu bobl â salwch cyfyngol hirdymor (25%) yn byw mewn cartref mewn amddifadedd materol o’i gymharu ag 11% o bobl nad oeddent yn anabl.

Ffigur 4.6: Canran y bobl anabl a’r bobl nad ydynt yn anabl sydd mewn amddifadedd materol, yn ôl blwyddyn, 2016-17 i 2022-23 (y flwyddyn sy’n dod i ben ym mis Mawrth) [Nodyn 1]

[Nodyn 1] Nid oes data ar gyfer y flwyddyn 2020-21.

Disgrifiad o Ffigur 4.6: Siart linell yn dangos canran yr unigolion anabl a’r unigolion nad ydynt yn anabl, mewn amddifadedd materol rhwng 2016-17 a 2022-23. Mae amddifadedd materol wedi bod tua 10 pwynt canran yn uwch ar gyfer unigolion anabl dros y cyfnod hwn, gyda’r duedd gyffredinol yn debyg ar gyfer y ddau grŵp.

Ffynhonnell: Arolwg Cenedlaethol Cymru, Llywodraeth Cymru

Yn 2022-23, roedd llesiant meddyliol oedolion anabl neu’r rheini â salwch hirdymor cyfyngol yn is ac roeddent yn fwy tebygol o ddweud eu bod yn teimlo’n unig (22%) na’r rheini heb salwch neu amhariadau o’r fath (7%).

Yn y cyfnod diweddaraf o ddata sydd ar gael gan Arolwg Cenedlaethol Cymru (2021-22), roedd oedolion anabl neu’r rheini â salwch hirdymor cyfyngol yn llai tebygol o ddweud bod ganddynt fynediad at wasanaethau a chyfleusterau da (80%) o’i gymharu â’r rheini heb salwch neu anableddau o’r fath (89%). Yn yr un arolwg, roedd oedolion anabl yn llai tebygol o ddweud eu bod yn teimlo’n ddiogel gartref, yn eu hardal leol ac wrth deithio (56%) o’i gymharu â phobl nad ydynt yn anabl (70%).

Statws priodasol

Roedd cyfran yr oedolion yng Nghymru a oedd yn briod neu mewn partneriaeth sifil gofrestredig yn 2021 yn 43.8%, gyda 37.2% erioed wedi priodi na chofrestru partneriaeth sifil. Mae’r dangosyddion yn dangos gwahaniaethau mewn amddifadedd a llesiant ar draws gwahanol statws priodasol.

Yn 2022-23, roedd 22% o’r oedolion a oedd wedi cael ysgariad a 36% o’r rhai a oedd wedi gwahanu (ond yn dal yn briod yn gyfreithiol) mewn amddifadedd materol o’i gymharu ag 10% o’r rhai a oedd wedi priodi a 10% o’r rhai a oedd yn weddw.

Yn 2022-23, roedd gan bobl briod well llesiant meddyliol na’r rheini a oedd yn sengl. Roedd gan bobl briod sgôr llesiant meddyliol cyfartalog o 49.6, o’i gymharu â 46.8 ar gyfer pobl sengl.

Yn 2022-23, y rhai a oedd yn briod oedd y lleiaf tebygol o ddweud eu bod yn unig (8%), a’r rhai a oedd wedi gwahanu ond yn briod yn gyfreithiol oedd y mwyaf tebygol (21%). Roedd y rheini a oedd yn sengl, wedi ysgaru, neu’n weddw hefyd yn fwy tebygol o ddweud eu bod yn unig na’r rheini a oedd yn briod (17%, 17% a 14% yn y drefn honno).