Pecyn cymorth ar gyfer mewnoli yng Nghymru: adroddiad interim - 3. Astudiaethau achos

Hamdden Wigan

Wigan oedd un o’r awdurdodau lleol cyntaf i gymryd mantais o’r model ymddiriedolaeth, gan drawsnewid ei ddarpariaeth gwasanaethau hamdden o fod yn fewnol i fod yn fusnes elusennol annibynnol a all gael mynediad at fanteision rhyddhad ardrethi busnes, gyda’r mandad ychwanegol i leihau ei gymhorthdal o £2filiwn gan y cyngor.

Fodd bynnag, daeth sgism i’r amlwg wrth i’r cyngor ddechrau cael pryderon cynyddol ynghylch diffyg cenhadaeth a diwylliant gwasanaeth cyhoeddus yn yr ymddiriedolaeth. Yma, roedd y cyngor yn benodol bryderus nad oedd y gwarged a gynhyrchwyd yn cael ei ail-fuddsoddi, pan nad oedd 190 allan o 300 o staff yr ymddiriedolaeth yn cael eu talu’r cyflog byw gwirioneddol, a nifer ar gytundebau dim oriau. Surwyd y berthynas ymhellach pan wnaeth yr ymddiriedolaeth roi staff ar ffyrlo a oedd yn golygu bod eu staff ar gyflogau isel wedi colli 20% o’u hincwm. Bu’r cyngor yn ymateb drwy gynnig i bob aelod o staff yr ymddiriedolaeth y cyfle i ymuno â’u hymdrech adleoli mewn cartrefi gofal a gwasanaethau cymorth i’r digartref. Adleoliwyd 100 o staff yr ymddiriedolaeth a buont yn cefnogi ymdrechion brys y cyngor gyda llwyddiant mawr – gan drosglwyddo eu sgiliau i waith gofal, mae’r staff wedi trawsnewid y system gofal leol. Bu un enghraifft yn nodi bod rhai o hyfforddwyr y gampfa wedi cael eu hadleoli i gynllun bach byw â chymorth ar gyfer oedolion ag anableddau dysgu. Nododd y staff yno eu bod wedi ceisio am ddegawdau i gomisiynu gwasanaethau i ddylanwadu ar ofal sy’n canolbwyntio ar fyw’n weithgar, heb iddynt gael llawer o effaith. Ar ôl i hyfforddwyr y gampfa gael eu hadleoli o’r ganolfan hamdden, trawsnewidiwyd bywydau’r staff a’r preswylwyr. Dangosodd hyn bŵer gwasanaethau integredig i gyflawni nodau llesiant preswylwyr lleol, o’i gymharu â natur echdynnol y trefniad blaenorol a chyfnerthwyd y penderfyniad i fewnoli gwasanaethau hamdden.

Cymerodd y gwaith mewnoli 4 mis ond bu’n gofyn am ymdrechion mawr i gyflawni hyn o fewn yr amserlen honno. Drwy gydol y cyfnod hwn, y prif ffocws oedd sicrhau bodlonrwydd y staff ac ymgynghorwyd ag undebau llafur yn gynnar a alluogodd y cyngor i symud ar gyflymder – derbyniodd 259 o aelodau’r staff godiad cyflog a chymerodd 255 y cynnig o drosglwyddo i delerau ac amodau cyngor Wigan. Daeth un her i’r amlwg o ran uwch staff yn gadael, a oedd yn broses boenus, ond dim byd a oedd yn wahanol i unrhyw broses arall o newid sefydliadol sylweddol.

Castell-nedd Port Talbot

Yn 2003, newidiwyd gwasanaeth hamdden Castell-nedd Port Talbot (NTB) i Celtic Leisure (CL), Cymdeithas Ddiwydiannol a Ddarbodus sy’n seiliedig ar genhadaeth a gwerthoedd. Yn 2018/19, nododd adroddiadau ariannol CL ei fod mewn trafferthion ariannol ac, hyd yn oed gyda’r defnydd o gronfeydd wrth gefn y byddai’n fethdalwr o fewn 18 mis. Yn dilyn hyn, doedd dim awydd gan yr awdurdod lleol i roi mwy o arian mewn i’r model presennol a bu rhagdybiaethau cynnar yn nodi y byddai darpariaeth gan y farchnad yn fwy cost effeithiol. Fodd bynnag, daeth  COVID a newidiwyd blaenoriaethau gwleidyddol gyda newid o ran yr aelodau etholedig, ac ymgyrch parhaus gan yr undebau llafur a fu’n effeithio ar safbwynt polisi’r cyngor – bu hyn yn arwain at newid y pwyslais o faterion ariannol i gyfiawnder cymdeithasol, gwaith teg, cyflogau a thelerau ac amodau. Er mwyn cyflawni amcanion cyfiawnder cymdeithasol ehangach, nodwyd hefyd y byddai darpariaeth gwasanaethau hyd braich yn rhwystro’r gallu i fanteisio ar weithio mewn partneriaeth ac integreiddio gwasanaethau, fel y gwelir hefyd yn  astudiaeth achos gwasanaethau hamdden Wigan, gyda gobeithion i integreiddio cynlluniau ffordd o fyw gweithgar y GIG â darpariaeth hamdden. Yn ogystal, bu staff yn pryderu am eu dyfodol gyda chontractwr sector preifat mewn marchnad sy’n fwyfwy ansefydlog.

Mae yna fanteision y gall CNPT wneud y gorau ohonynt yn eu proses fewnoli. Er enghraifft, cadwodd CL y gallu i gael mynediad at gyllid Llywodraeth Cymru yn ystod y pandemig, lle nad oedd ymddiriedolaethau eraill yn gallu, ac efallai bod hyn wedi cael effaith ar y broses fewnoli hyd yn hyn.

Wrth i’r broses fewnoli ddirwyn i ben erbyn mis Ebrill 2023, mae heriau’n dod i’r amlwg. Mae’r aelodau etholedig wedi cydnabod bwlch cyllido ar gyfer darpariaeth fewnol ochr yn ochr ag ymrwymiadau a wnaed ar gyfer buddsoddiad sylweddol mewn cyfleusterau. Nid yw hyn yn anorchfygol, gyda chynlluniau i ddatblygu cynnig gwasanaethau gwell i ateb y galw cynyddol am incwm. Yn ogystal, roedd staff o’r farn bod gan CL rai telerau ac amodau a oedd yn well na’r hyn y gallai CNPT eu cynnig, yn enwedig, o ran ymrwymiadau taliadau dileu swydd. Er bod y telerau ac amodau yn debyg ar y cyfan, bu ymgysylltu cynnar a rheolaidd â’r undebau llafur yn caniatáu i staff a drosglwyddwyd dan ddeddfwriaeth Rheoliadau Trosglwyddo Ymgymeriadau (Diogelu Cyflogaeth) (TUPE) gadw eu telerau ac amodau gwreiddiol.

Cyngor Bwrdeistref Islington Llundain

Ar ôl degawd o gontractio atgyweiriadau a chynnal a chadw tai gyda chytundeb menter ar y cyd (JVA) cymharol ffafriol â chontractwr preifat, cychwynnodd Islington ar bolisi ‘mewnoli yn gyntaf’. Gyda 32,000 o dai o fewn ardal ddaearyddol fach, canfuwyd i ddechrau fod maint y dasg i sefydlu gwasanaeth mewnol o fewn yr amser oedd ar gael yn heriol. Yn lle, cychwynnodd Cyngor Islington beilot bach, gan ddod â’r gwasanaeth ystadau 10-person yn ôl yn fewnol, tra’n cadw’r JVA am gontract arall 3 blynedd. Ar ddiwedd y peilot a diwedd y contract, cynghorwyd er y byddai’n costio £4 miliwn y flwyddyn yn fwy i redeg y gwasanaethau atgyweirio a chynnal a chadw tai yn fewnol, gyda £2-3 miliwn arall o gostau untro, roedd y manteision a gronnwyd mewn perthynas â gwasanaeth i gwsmeriaid a bodlonrwydd cwsmeriaid yn golygu y byddai darparu’n fewnol yn fargen dda i’r cyngor ac i’r preswylwyr. Yn ogystal, o ystyried ansefydlogrwydd y farchnad bresennol, mae’r newid i fewnoli wedi cael ei ystyried yn “broffwydol” – yn diogelu yn erbyn costau ac ansefydlogrwydd contractau preifat a chontractau JVA yn awr ac yn y dyfodol.

Cymerodd y prosiect mewnoli flwyddyn ac mae wedi profi i fod yn ymgyrch fawr iawn, gyda’r gwasanaeth mewnol yn ymgymryd â 75,000 o atgyweiriadau y flwyddyn ac yn gweld trosiant o £35 miliwn. Roedd un her allweddol yn gysylltiedig â rhesymu’r cyngor dros fabwysiadu polisi o fewnoli a oedd yn seiliedig ar ansawdd ac effeithlonrwydd y gwasanaeth a bodlonrwydd cwsmeriaid. Hynny oedd yr angen am ymgyrch eang i ailhyfforddi’r gweithredwyr a fewnolwyd o ran setiau newydd o werthoedd a chymhellion yn ogystal ag ehangu eu setiau sgiliau. Mae hyn wedi profi i fod yn werth chweil, gyda bodlonrwydd cwsmeriaid yn cynyddu o tua 50%, o dan yr hen JVA, i’r hyn sy’n agosáu at 90% o dan y ddarpariaeth fewnol bresennol.

Nododd ein hymgynghorai bod eu gallu i fewnoli, wrth symud ymlaen, yn uniongyrchol gysylltiedig â pha bethau eraill, faint o’r pethau hyn, a pha bethau y maent eisoes wedi’u mewnoli. Er enghraifft, mae’r gwasanaethau mewnol atgyweirio a chynnal a chadw adeiladau wedi galluogi’r cyngor i gymryd ymlaen 4000 o eiddo stryd.

Unitas Ltd Stoke-Upon-Trent, Cyngor Dinas Stoke-on-Trent

Yn 2016, gyda’r cytundeb menter ar y cyd presennol ar fin dod i ben ar ôl 8 mlynedd, gofynnodd arweinyddiaeth wleidyddol Cyngor Dinas Stoke-Upon-Trent am adolygiad contractau er mwyn cymharu costau, ansawdd a chynhyrchiant. Canfu’r adolygiad fod y contract presennol yn ddrytach wrth edrych ar ddangosyddion perfformiad sylfaenol, megis costau atgyweirio fesul eiddo y flwyddyn. Oherwydd mesurau cyni a gostyngiadau yn y gyllideb o un flwyddyn i’r llall, bu angen hefyd creu ffrydiau incwm ychwanegol i’w bwydo’n ôl mewn i gyllidebau, a chefnogi cadwyni cyflenwi lleol a gafodd eu heffeithio gan yr amgylchedd dirwasgiadol.

Sefydlwyd Stoke Unitas fel cwmni ym mherchnogaeth lwyr yn 2018 fel rhan o weledigaeth y cyngor “i ddarparu gwasanaeth atgyweirio a chynnal a chadw o ansawdd uchel ar gost resymol, sy’n diwallu anghenion tenantiaid a defnyddwyr adeiladau cyhoeddus” (Presentation: The Road to Insourcing. Brazier, C. Wilson, S., City of Stoke-on-Trent City Council). Mae Unitas yn darparu gwasanaethau atgyweirio a chynnal a chadw i dros 17,500 o gartrefi a 600 o adeiladau cyhoeddus (Unitas Stoke-On-Trent Ltd: About). Y tu hwnt i’r rhesymeg o wella ansawdd a chost y gwasanaeth, adroddwyd bod Unitas ar y trywydd iawn i ailgyfeirio pum miliwn o bunnoedd yn ôl i bwrs y cyngor oherwydd ei allu i weithredu’n fasnachol, gan ddarparu gwasanaethau i gyrff cyhoeddus eraill (Rebuilding Capacity: The Case for insourcing Public Contracts. Hulston, M, 2019. APSE). Yn ogystal, mae Unitas wedi mabwysiadu arferion gwario a gwerth cymdeithasol blaengar drwy lywio ei strategaeth gaffael tuag at amcanion cyfiawnder cymdeithasol ehangach, gan gefnogi cyflenwyr lleol cynhyrchiol lle bynnag y bo modd. Ar hyn o bryd, adroddir bod Unitas yn caffael 78% o’i gynhyrchion o fewn ardal cod post Stoke (ibid.).

Ar hyn o bryd, mae yna heriau’n dod i’r amlwg yn y model hwn. Wrth siarad â rhanddeiliaid o gynrychiolaeth undebau llafur Unitas, canfuom fod cysylltiadau diwydiannol wedi dirywio dros amser o’r hyn a oedd yn sefyllfa gytûn i gychwyn. Clywsom fod dau brif reswm dros hyn. Yn gyntaf, mae prif nod y sefydliad i gynhyrchu gwarged wedi bod yn niweidiol i ddiwylliant y gweithlu ac arferion cyflogi. Yn ail, mae natur hyd braich y sefydliad yn golygu y gall blaenoriaethau mewnol gael eu dylanwadu gan uwch aelodau allweddol o staff, ac os yw’r aelodau staff hyn yn newid, gall cynnal cysylltiadau diwydiannol iach gael ei ddad-flaenoriaethu.

Grŵp Prifysgol Cymru Y Drindod Dewi Sant

Mae Grŵp Prifysgol Cymru Y Drindod Dewi Sant (Grŵp PCYDDS) yn fawr, ac yn cynnwys 2 goleg Addysg Bellach a phrifysgol â 5 campws ledled Cymru a Lloegr. Nid yw’r hanes diweddar o ran allanoli a mewnoli ar draws y grŵp, nac ychwaith ar draws y sectorau, yn un gyson. Mae Coleg Sir Gâr, er enghraifft, wedi allanoli arlwyo a glanhau ers dros 25 mlynedd ac nid oes llawer o hyder y bydd hyn byth yn dychwelyd i fod yn fewnol. Yma, mae yna ymdrechion i gontractio eu gwasanaethau glanhau gyda BBaCh Cymru, ond mae’r ymdrech hon wedi bod ar y gweill am 15 mlynedd. I’r gwrthwyneb, mae arlwyo a glanhau yng Ngholeg Ceredigion yn fewnol ac mae’n annhebygol y byddant yn cael eu hallanoli yn y dyfodol agos oherwydd ansefydlogrwydd y farchnad. Mae’n hanes tebyg yn y brifysgol, lle mae’r rhan fwyaf o wasanaethau yn cael eu rhedeg yn fewnol ac eithrio diogelwch, glanhau ac arlwyo.

Nododd ein rhanddeiliad yng Ngrŵp PCYDDS mai cost yw’r prif sbardun sydd y tu ôl i benderfyniadau mewnoli ac allanoli ar draws y grŵp. Fodd bynnag, maent yn teimlo nad yw’r costau bob amser yn cael eu deall yn llawn a bod ymdeimlad nad yw rhai pobl yn deall y “costau go iawn o wneud pethau yn fewnol ac felly maent yn dueddol o ffafrio opsiynau mewnol”. Yma, maent yn cyfeirio’n benodol at bwysau gorbenion mewn gweinyddiaeth gyffredinol, rheoli cyflenwi ochr yn ochr â llywio cyfundrefnau rheoleiddio cymhleth a gofynion archwilio. Mae arlwyo yn benodol yn sefyll allan fel gwasanaeth lle mae’r pwysau yn benodol amlwg. Ar gyfer sefydliadau Addysg Uwch ac Addysg Bellach, gall hyn fod yn dasg anodd iawn i sefydliad nad yw’n arbenigol ac mae allanoli wedi’i brofi i fod yn fodd o sicrhau bod arbenigedd ar gael. Fodd bynnag, nid yw hyn yn golygu bod angen dyfarnu contractau i gwmnïau mawr, echdynnol – gellir dod o hyd i gyflenwyr llai, cynhyrchiol i ddarparu’r gwasanaeth hwn. Fodd bynnag, fel y mae, mae’r arfer hwn yn y pen draw yn gyfrifoldeb y swyddogion caffael unigol sydd â diddordeb personol yn yr agenda hwn.

Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda

Nododd Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda (BIPHDd) y gallai canolbwyntio ar fewnoli arwain at golli’r cyfle i feddwl yn fwy creadigol am sut i edrych ar ddarpariaeth gwasanaethau. O ystyried bod llif arian sefydlog o’r sector cyhoeddus, mae BIPHDd yn awyddus i archwilio sut i ddefnyddio’r gwariant hwn am y gorau i dyfu economi fwy cynhyrchiol. Fel enghreifftiau, bu BIPHDd yn tynnu sylw at arferion lle defnyddir gwariant i fagu ‘mentrau’ y gellir wedyn eu troi’n gwmnïau cydweithredol neu fentrau cymdeithasol, yn debyg i’r arfer a welwyd gynt yng ngwasanaethau hamdden Castell-nedd Port Talbot a welodd datblygu Celtic Leisure yn gwmni hyd braich, nid-er-elw a gafodd ei ddwyn yn ôl yn fewnol yn y pen draw, yn debyg i wasanaethau hamdden Wigan.

Ar hyn o bryd, mae BIPHDd yn archwilio’r rôl caffael bwyd, gyda chyfle i sefydlu cyfleuster coginio/rhewi. Bydd hyn yn cael ei wneud mewn partneriaeth â BBaCh teuluol sydd wedi’i wreiddio’n lleol. Mae’r dull hwn, maent yn dadlau, yn cefnogi’r economi leol mewn ffordd efallai na fydd mewnoli ar raddfa eang yn gallu ei wneud. Fodd bynnag, nodwyd ganddynt y bydd angen sicrhau mesurau diogelu er mwyn yswirio yn erbyn cipio corfforaethol drwy gyfalaf echdynnol.

Arlwyo Ysgolion Cymru

Mae’r sefyllfa darpariaeth bwyd mewn ysgolion yn debyg i’r hyn sydd yn yr Alban – allan o 22 awdurdod lleol yng Nghymru, mae 20 yn darparu arlwyo dros ysgolion eu hardal drwy wasanaeth mewnol ac mae 2 yn ei ddarparu drwy arlwywr contract. Yn wahanol i’r hyn yr ydym wedi’i glywed gan Grŵp PCYDDS, mae hyn wedi profi’n rhan sefydlog o sector cyhoeddus Cymru ac mae’n cydymffurfio’n llawn â’r gofynion rheoleiddio.

Fodd bynnag, gellir profi bod hyn yn fwy llwyddiannus mewn ardaloedd mwy o faint lle gall ardaloedd awdurdodau lleol cyfan gynnig gwasanaeth gweddol fawr gyda chymorth swyddfa gefn canolog i fodloni gofynion cyfundrefnau rheoleiddio. Lle mae ysgolion wedi ceisio rhedeg arlwyo mewnol eu hunain, maent wedi ei chael yn anodd ac yn aml maent wedi dychwelyd i allanoli neu wedi troi at yr awdurdod lleol am gymorth. Ar hyn o bryd, mae yna 1,366 o wasanaethau arlwyo a drefnir gan gynghorau ar gyfer ysgolion yng Nghymru a 58 o wasanaethau arlwyo a drefnir gan ysgolion. Mae’r ffigyrau hyn wedi aros yn sefydlog ers 2015, sy’n dangos gwydnwch y model darparu arlwyo mewn ardaloedd mwy o faint.

COSLA, Cyngor Dinas Glasgow

Nid oes ymgyrchoedd allanoli ar raddfa fawr wedi digwydd yn yr Alban, ac o ganlyniad mae wedi cadw nifer o gontractau yn fewnol gan gynnwys rhai sy’n ymwneud â’r amgylchedd a rheoli gwastraff.

Mae gwella cysylltiadau diwydiannol yn aml yn cael ei ystyried fel mantais allweddol o fewnoli, oherwydd daw gwasanaethau’n ddemocrataidd atebol ac maent yn cael eu “rhedeg er budd y cyhoedd, ac nid er budd buddsoddwyr a chyfranddalwyr cyfoethog” (Better Public Services: A Unite Toolkit for Insourcing in Local Government. Unite). Fodd bynnag, mae gwersi i’w dysgu o gontractau mewnol lle mae diffygion yng nghysylltiadau diwydiannol yn ymddangos. Bu chwalu mawr yng nghysylltiadau diwydiannol pan gyhoeddwyd bod tair mil ar ddeg o weithwyr Cyngor Dinas Glasgow yn mynd i fynd ar streic ddiwedd 2021 ar ôl i staff, a gynrychiolwyd gan undeb llafur gweithwyr cyffredinol GMB, wrthod cynnig cyflog (Council chiefs plead with striking binmen in Glasgow to axe COP26 industrial action. Sutter, R., 2021. The Glasgow Times).

Mae GMB yn nodi nad ydynt yn ideolegol ynghylch manylion modelau cyflenwi gwasanaethau cyhoeddus, ac yn y bôn cyflogau ac amodau yw’r hyn sydd o bwys iddyn nhw a’u haelodau. Nodwyd, yn gyffredinol, bod cysylltiadau diwydiannol mewn contractau cyhoeddus yn iach, ond bod materion yn debygol o godi pan nad oes llinellau cyfrifoldeb clir o fewn cynghorau mewn perthynas â chysylltiadau diwydiannol a chydfargeinio. Yn ogystal, yn aml mae’n rhaid i welliannau yng nghysylltiadau diwydiannol, o fewn cyflenwi gwasanaethau cyhoeddus, frwydro â chytundebau sy’n bodoli eisoes sy’n gallu rhwystro’r cysylltiadau hynny. Er enghraifft, mae Cyngor Dinas Glasgow wedi ymrwymo i gytundebau cyflogau cyfartal ar draws pob maes gwasanaeth sy’n ei gwneud hi’n anodd ymrwymo i godiadau mewn cyflog mewn gwasanaethau penodol heb fod goblygiadau ar draws portffolio gwasanaethau’r cyngor.

Cyngor Dinas Derby

Rhwng 1997 a 2019, cafodd gweithrediadau cynnal a chadw priffyrdd yn Derby eu hallanoli. Cyn 2013, Carillion oedd y contractwr allanol, a oedd yn ddiweddarach yn ddarostyngedig i ddatodiad gorfodol. Yn hanesyddol, mae’r cyngor wedi cael trafferth rheoli contractau allanol yn effeithiol gyda chyfres o faterion yn dod i’r amlwg gyda phob ail-dendr. Cafodd hyn ei sbarduno gan y sgiliau oedd ar gael yn y cyngor ac roedd yn golygu bod contractwyr yn gallu “chwarae’r gêm” yn y broses dendro er mwyn cael y refeniw mwyaf posib. Bu arferion diegwyddor, megis llwytho cyfraddau ar gyfer gwaith mwy proffidiol a chynyddu cyfraddau i wneud enillion sylweddol o is-gontractio, yn golygu bod anghydfodau yn digwydd yn aml. Mewn un achos, dyfarnwyd taliad untro o £500,000 i Gyngor Dinas Derby gan lywodraeth y DU ar gyfer atgyweirio ffyrdd y gaeaf; bu Carillion yn is-gontractio’r gwaith ac yn echdynnu cyfran 20% o’r swm.

Yn y pen draw, bu gwerth am arian yn ystyriaeth allweddol wrth benderfynu mewnoli. Profwyd bod hyn yn werth chweil, gyda Chyngor Dinas Derby yn nodi mwy o hyblygrwydd gweithredol a gwydnwch i ansefydlogrwydd y farchnad oherwydd bod ganddynt y gallu i adleoli adnoddau llafur yn fewnol i ateb y galw. Wedi dangos eu bod yn cael mwy o werth am eu harian ac yn mwynhau cefnogaeth wleidyddol enfawr ar draws y sbectrwm gwleidyddol, mae aelodau etholedig wedi cytuno i gynyddu’r gyllideb o swm £9miliwn dros y 2 flynedd ddiwethaf. Wrth edrych i’r dyfodol, mae’r cyngor yn gobeithio sefydlu cwmni masnachu, yn debyg i’r system a fabwysiadwyd gan Unitas Ltd. Stoke-Upon-Trent.

Ni fu hyn heb ei heriau. Nodwyd un her allweddol benodol yn y broses TUPE, a greodd ansicrwydd o ran telerau ac amodau ar gyfer gweithwyr Carillion a oedd yn trosglwyddo. Her ehangach a nodwyd gan CDD oedd maint yr amser a’r ymdrech y bu angen eu buddsoddi i reoli’r broses o fewnoli, yn enwedig o ran lefelau ymgysylltu â’r staff yr oedd eu hangen i gadw morâl a chynhyrchiant yn uchel.

Rheoli Cyfleusterau yng Nghymru

Cynhaliodd Llywodraeth Cymru adolygiad o wasanaethau meddal Rheoli Cyfleusterau (yn bennaf glanhau swyddfeydd, swyddogion diogelwch, gwasanaethau derbynfa, rheoli plâu, rheoli gwastraff, cynnal tiroedd a rhai gwasanaethau arbenigol eraill megis cadw gwenyn, ynghyd â gwasanaethau mewnol arlwyo a lletygarwch mewn swyddfeydd ar draws ystad weinyddol Llywodraeth Cymru) yn 2019-20. Roedd hyn yng nghyd-destun methiant diweddar Carillion ac Interserve a phryderon y gallai cwmnïau mawr Rheoli Cyfleusterau eraill fod yn wynebu pwysau ariannol ac y gallai fod yn fygythiad i barhad busnes hirdymor. Bu pryderon hefyd ynghylch anghydraddoldebau ar draws telerau ac amodau staff.

Ystyriodd yr adolygiad dri opsiwn – ‘gwneud dim byd’ (parhau â’r ddarpariaeth allanol bresennol), mewnoli’r holl wasanaethau a’u darparu’n fewnol, a hybrid lle byddai dim ond yr elfennau arlwyo yn cael eu mewnoli.

Diystyrodd yr adolygiad yr opsiwn mewnoli a’r opsiwn hybrid ar sail cost a risg.

Gwerthuswyd yr achos busnes yn erbyn fforddiadwyedd, gwerth gorau economaidd am yr arian, parhad busnes a chynwysoldeb staff.

O ddiddordeb arbennig yn yr astudiaeth achos hon yw’r ffaith bod y dull gwerthuso (ac eithrio’r ffocws ar gynwysoldeb staff) wedi canolbwyntio i raddau helaeth ar oblygiadau ar gyfer y sefydliad comisiynu a materion yn ymwneud â chyflenwi gwasanaethau yn hytrach nag edrych yn ehangach trwy lens Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol. O’r herwydd, ni ddylanwadodd goblygiadau economaidd-gymdeithasol ehangach ar y penderfyniadau, a chyfeiriwyd at y dyheadau gwleidyddol yn unig o ran pryderon ynghylch anghydraddoldeb yn y gweithlu, ac nid o ran addasrwydd strategol ehangach yng nghyd-destun y Rhaglen Lywodraethu.

Cartrefi Cymoedd Merthyr

Merthyr Valleys Homes (MHV) yw’r unig ddarparwr tai cydfuddiannol tenantiaid-gweithwyr yng Nghymru a throsglwyddwyd 4000 o eiddo iddo o Gyngor Bwrdeistref Sirol Merthyr Tudful (CBSMT) yn 2009. Ers hynny, mae MVH wedi cael eu harwain gan ymgyrch am werth ychwanegol, gwelliannau yn ansawdd y gwasanaeth a chefnogaeth i economi sylfaenol Cymru, i fewnoli elfennau o’u busnes a’u darpariaeth gwasanaethau. Mae hyn wedi cynnwys gwasanaeth archwilio a rennir, sy’n cael ei rannu â dau ddarparwr tai arall, cynnal tiroedd a gwasanaethau ieuenctid.

Er mwyn datblygu’r gwasanaeth archwilio a rennir, canfu MVH fod angen i’r gwasanaeth hwn gael ei gyflenwi gan gwmni Cymreig yn benodol a oedd yn fwy cyfarwydd â chyfundrefnau rheoleiddio ac archwilio Cymru, gydag ethos gwasanaeth cyhoeddus. Mae sefydlu’r gwasanaeth hwn wedi bod yn llwyddiannus, gyda’r gwasanaeth yn tyfu’n sefydliad annibynnol, mwy o faint, ar wahân ac yn dal yn gadarn ar eu hethos a’u harferion ac yn cyfrannu at gefnogi economi sylfaenol Cymru.

Roedd MVH wedi etifeddu eu gwasanaethau cynnal tiroedd o’r cyngor ac roedd hyn ar y cyfan o ansawdd da ac yn cael ei ddarparu’n fewnol gan y cyngor. Fodd bynnag, roedd y gweithwyr a gyflogwyd yn staff asiantaeth a doedd ganddynt ddim cynnig cyflogaeth llawn amser, telerau ac amodau gwael a dim cynnig pensiwn. Bu MVH o’r farn nad oedd hyn yn cynnig gwerth am arian, felly gwnaethant fewnoli’r gwasanaeth hwn a chynnig holl staff TUPE gyflogaeth llawn amser, ar delerau ac amodau safonol, graddfeydd cyflog graddol a chynigion sylweddol i ddatblygu eu gyrfaoedd.

Cyn mewnoli, bu MVH yn gweithio gyda Cwmpas i werthuso’r ddarpariaeth gwasanaethau presennol a dewisiadau amgen, wrth ystyried yr effaith ar fentrau cymdeithasol lleol os dilynwyd opsiynau mewnoli. Yma, daeth i’r amlwg nad oedd gan ddarparwyr cynhyrchiol lleol yr holl sgiliau a’r gallu angenrheidiol i gyflenwi’r gwasanaethau yr oedd MVH eu hangen. Dechreuodd MVH weithio gyda chyflenwyr lleol i adeiladu setiau sgiliau ar gyfer cynigion gwasanaethau mwy cyfannol nag sydd ar gael ar hyn o bryd.

TGCh Cymru

Yn flaenorol, cafodd gwasanaethau TGCh Llywodraeth Cymru eu contractio gyda Merlin ICT, a daeth hyn i ben ar 11 Ionawr 2019. Ar ôl gwerthusiad manwl o’r arfarniad risg, economaidd a manteision, dewiswyd TGCh mewnol gydag allanoli detholus fel y model dewisedig. Mae’r model hybrid hwn yn caniatáu i Lywodraeth Cymru gadw rheolaeth dros swyddogaethau allweddol a chyflenwi, tra’n ystyried y potensial am allanoli strategol fuddiol. Blaenoriaethwyd y model hybrid hwn dros ganoli, er mai’r olaf oedd yr opsiwn rhataf o bosib, oherwydd y risg a’r llwyddiannau critigol a oedd yn gysylltiedig â maint a chymhlethdod y dasg o ddod â’r gwasanaethau TG cyfan i mewn i’r Ganolfan o fewn cyfnod byr iawn o amser.

O fewn y gwasanaeth TGCh yn ei gyfanrwydd, dim ond gwasanaethau proffesiynol a gwasanaethau technegol a glustnodwyd am allanoli posibl. Nodwyd y gallai’r model hwn gynnwys trosglwyddiad TUPE o hyd at 80 o staff ond ni fyddai angen unrhyw gostau ychwanegol ar gyfer Adnoddau Dynol na llety. 

Er bod y cymhellion i fewnoli a’r gwerthuso effaith yn cael eu sbarduno’n bennaf gan yr angen i leihau costau yn yr hirdymor trwy fwy o hyblygrwydd wrth ddarparu gwasanaethau, nodir Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol fel pwynt cyfeirio o fewn y meini prawf gwerthuso. Yn ogystal, mae angen i TGCh “gyflawni model cyflenwi gwasanaethau sy’n canolbwyntio ar ddinasyddion … a bydd angen i unrhyw fodel gweithredu TGCh LlC y dyfodol allu gweithio gyda’r sector cyhoeddus ehangach” trwy: cymryd rheolaeth dros TGCh LlC; moderneiddio platfformau; ei ryddhau o gylchredau buddsoddi adnewyddu isadeiledd; galluogi mwy o hyblygrwydd i staff a; mewnoli TGCh fel modd i greu swydd a phrentisiaethau i bobl yng Nghymru.

Trafnidiaeth Cymru

Mae Trafnidiaeth Cymru (TC) yn gwmni sydd ym mherchnogaeth lwyr Llywodraeth Cymru ac, ar wahân i’r rheilffyrdd, mae ganddynt gylch gwaith ehangach mewn ymgynghori dros awdurdodau lleol a Llywodraeth Cymru ar ddarpariaeth drafnidiaeth gyhoeddus a theithio llesol. Sefydlwyd TC yn 2016 yn fuan ar ôl cyflwyno Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (2015), o dan gyfrifoldeb y Weinyddiaeth Newid Hinsawdd, sy’n galluogi TC i gynnig gwasanaethau sy’n cael eu sbarduno gan amcanion a pholisi.

Hyd yn hyn, masnachfreinio rheilffyrdd bu’r enghraifft fwyaf arwyddocaol o fewnoli yn TC ond maent hefyd wedi ymgysylltu â mewnoli meysydd busnes penodol megis arlwyo a glanhau trenau, ac maent wedi prynu cwmni sector preifat cynnal a chadw rheilffyrdd. Mae mewnoli gwasanaethau arlwyo wedi galluogi TC i gymryd rheolaeth dros gadwyni cyflenwi er mwyn cefnogi menter gynhyrchiol Gymreig, tra bod mewnoli gwasanaethau glanhau wedi galluogi arferion gwaith teg yn unol ag agenda gwaith teg Cymru. Yn ogystal, mae mewnoli wedi galluogi gwaith partneriaeth pellach â gwasanaethau sector cyhoeddus eraill, megis y Ganolfan Fyd-eang Rhagoriaeth Rheilffyrdd yng Nghymru (GCRE).

Nododd TC er bod manteision hirdymor mewnoli yn glir, mae tensiynau’n bodoli ynghylch rheoli cyllidebau, gwerthuso costau a’r angen i gyflawni nodau mwy hirdymor fel y rhai sydd yn Neddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol. Bu TC hefyd yn mynegi eu bod o’r farn y byddai cefnogaeth yn werthfawr o ran cefnogaeth ar gyfer cadwyni cyflenwi newydd. Er enghraifft, pan gaiff arlwyo ei fewnoli ac mae yna fwriad i gadw cadwyni cyflenwi yn lleol gyda menter fwyd gynhyrchiol, gallai fod angen am swyddogaethau busnes newydd er mwyn gwerthuso effeithiau ehangach mewnoli ar economi Cymru. Yn ogystal, nododd TC heriau ym mhroses TUPE pan fo staff newydd yn cael eu trosglwyddo ac mae gwahaniaethau’n bodoli o ran eu rôl, eu cyflog a’u hamodau blaenorol. Mae’r mater hwn yn gwaethygu pan fydd staff yn trosglwyddo o ddiwydiannau lle mae dwysedd undebau llafur yn isel i ddiwydiant lle mae’r dwysedd yn uchel, megis trafnidiaeth gyhoeddus.

Cydwasanaethau GIG

Fel rhan o’n hymgysylltiad rhanddeiliaid gydag undebau llafur, rydym wedi clywed enghreifftiau o benderfyniadau allanoli – er enghraifft, mewn perthynas â gwasanaethau glanhau ar gyfer pencadlys corfforaethol – sydd wedi arwain at gyflog ac amodau i staff sy’n llai ffafriol na phetai’r staff hyn wedi cael eu cyflogi’n fewnol. Mynegwyd y farn y gellir gwneud penderfyniadau allanoli o’r fath hyn drwy drefniadau llywodraethu mewnol sydd y tu hwnt i graffu cyhoeddus.