Democratiaeth leol yng Nghymru - Rhan 2: cyflwyniad i rôl cynghorwyr

Bydd y rhan hon o’r Llawlyfr Democratiaeth Cymru yn rhoi gwybodaeth ichi am yr hyn y mae’r gyfraith yn ei fynnu o ran rôl cynghorydd mewn cyngor sir neu gyngor bwrdeistref sirol a’r ffordd y caiff cynghorwyr eu cefnogi. I wneud hyn, bydd y pynciau canlynol yn cael eu hegluro:

• beth yw cynghorydd
• beth yw rôl cynghorydd
• sut y mae pobl yn dod yn gynghorwyr
• pwy sy’n penderfynu faint o gynghorwyr sydd ar gyfer pob ardal
• a yw cynghorwyr yn cael tâl am eu gwaith
• sut y mae disgwyl i gynghorwyr ymddwyn
• pa gefnogaeth y mae cynghorwyr yn ei chael i’w helpu yn eu rôl

Cynghorwyr yw’r bobl sy’n cynnig eu hunain i gynrychioli pobl leol mewn ardal benodol yng Nghymru. Fel arfer, yr ardal y maent yn byw ynddi yw hon. Bydd maint yr ardal a gynrychiolir yn dibynnu ar ba fath o gyngor y caiff y cynghorydd ei ethol iddo, cyngor sir / bwrdeistref sirol neu gyngor cymuned / tref. Gellir ethol cynghorwyr i’r ddau fath o gyngor. Cyfeirir at y cynghorwyr hyn yn aml fel cynghorwyr dwy het. Ceir rhagor o wybodaeth am y mathau o gynghorau yn Rhan 1 y llawlyfr hwn.

Bob blwyddyn mae newidiadau i’r boblogaeth, diwylliant ac amgylchiadau economaidd-gymdeithasol ar draws cymunedau yng Nghymru. Nid yw’r newidiadau hyn yr un fath ym mhob man, er enghraifft, mae rhai ardaloedd yn gweld cynnydd yn y boblogaeth tra bo eraill yn gweld gostyngiad. Mae’n bosibl y bydd y gwahaniaethau sy’n deillio o’r newidiadau hyn dros amser yn effeithio ar faint o gynghorwyr a allai fod eu hangen ar gyfer ward benodol (at ddibenion etholiadau mae ardaloedd cyngor yn cael eu rhannu’n wardiau).

Comisiwn Ffiniau a Democratiaeth Leol Cymru (y Comisiwn) yw’r corff annibynnol sy’n gyfrifol am benderfynu faint o gynghorwyr sydd ym mhob cyngor sir a bwrdeistref sirol yng Nghymru. Mae’n gwneud hyn drwy broses statudol a elwir yn adolygiad etholiadol. Cafodd y rhaglen ddiweddaraf o adolygiadau ei chwblhau yn 2021 cyn etholiadau llywodraeth leol mis Mai 2022.

Pwrpas adolygiadau rheolaidd o drefniadau etholiadol yw lleihau effaith newid cyson drwy sicrhau bod pob cynghorydd lleol mewn cyngor yn cynrychioli tua’r un nifer o bobl, cyn belled ag y bo modd.

Fel rhan o’r broses adolygu, rhaid i’r Comisiwn ymgynghori ag ymgyngoreion gorfodol a phartïon eraill â diddordeb ynghylch y weithdrefn a’r dull y mae’n bwriadu ei ddefnyddio ar gyfer yr adolygiad. Yn benodol, sut y mae’n bwriadu penderfynu ar y niferoedd priodol ar gyfer y cyngor sir yn yr ardal sy’n cael ei hadolygu.

Ar ddiwedd yr adolygiad, mae’r Comisiwn yn cyflwyno adroddiad sy’n cynnwys ei argymhellion i Weinidogion Cymru ei ystyried.

Mae gan bob cynghorydd amrywiaeth o gyfrifoldebau, ond yn sylfaenol, rôl cynghorydd yw gweithio gyda chymunedau i wneud y lle mae’n ei gynrychioli yn lle gwell i fyw a gweithio ynddo. Cynghorwyr yw’r cyswllt rhwng y cyhoedd a’r cyngor y maent yn aelod ohono. Mae hyn yn cynnwys amrywiaeth o gyfrifoldebau a all gynnwys:

• cynrychioli buddiannau gorau pawb sy’n byw yn yr ardal neu’r ward y maent wedi’u hethol ynddi
• hyrwyddo materion lleol a dylanwadu ar y broses gwneud penderfyniadau
• gweithio tuag at weledigaeth gymunedol ar y cyd â sefydliadau partner
• datrys gwrthdaro rhwng mudiadau cymunedol
• llunio atebion i broblemau cymunedol
• cydbwyso’r galw am adnoddau sy’n cystadlu â’i gilydd
• cyfrannu at ddadleuon a thrafodaethau am flaenoriaethau ar gyfer buddsoddi
• craffu ar, neu astudio, penderfyniadau penodol gan arweinwyr y cyngor neu’r polisïau a’r gwasanaethau sy’n cael eu darparu ar hyn o bryd
• cymryd rhan ym mhrosesau'r cyngor megis penderfynu ar geisiadau cynllunio neu drwyddedu

Mae cynghorwyr yn cyflawni’r cyfrifoldebau hyn drwy:

• fynd i gyfarfodydd y cyngor a chyfarfodydd eraill, gwrando ar wahanol safbwyntiau cyd-gynghorwyr ac eraill a phleidleisio fel rhan o’r broses o wneud penderfyniadau
• cynrychioli a chwrdd â’r bobl a’r grwpiau buddiant yn yr ardal y maent yn ei chynrychioli a delio â’r materion y maent yn eu codi. Gall hyn gynnwys ymweld â busnesau a gwasanaethau yn y gymuned leol
• cynnal cymorthfeydd i alluogi etholwyr i rannu eu barn, nodi problemau a gofyn am help

Mae nifer o rolau y gall cynghorwyr ymgymryd â nhw, gan gynnwys:

Arweinydd y Cyngor

Caiff ei ethol gan y cyngor llawn ac mae’n gyfrifol am gyfeiriad ac amcanion cyffredinol y cyngor ac am sicrhau bod yr amcanion hynny’n cael eu cyflawni. Yr arweinydd yw prif lefarydd gwleidyddol y cyngor ac mae ganddo rôl allweddol yn cynrychioli barn y cyngor i’r cyhoedd a’r sefydliadau y mae’r cyngor yn gweithio gyda nhw i gyflawni ei amcanion.

Mae’r arweinydd hefyd yn gyfrifol am benodi grŵp o bobl i’w gefnogi, drwy fod yn gyfrifol am ran benodol o fusnes y cyngor, er enghraifft addysg, yr amgylchedd neu ofal cymdeithasol. Cyfeirir at hyn yn aml fel cyfrifoldeb portffolio. Gyda’i gilydd, cyfeirir at y grŵp hwn o bobl fel y Cabinet. Mae rhagor o wybodaeth am waith y Cabinet ar gael yn Rhan 4.

Aelodau portffolio mewn cabinet

Caiff y rhain eu penodi gan Arweinydd y Cyngor i fod yn gyfrifol am faes o fusnes y cyngor. Maent yn gweithio’n agos gyda’r uwch-swyddogion yn y maes portffolio gan ysgwyddo cyfrifoldeb dros y broses o wneud penderfyniadau am faterion yn y maes hwnnw a chymryd rhan ynddi. Mae eu rôl yn cynnwys cyflwyno adroddiadau i’r Cabinet, mynd i bwyllgorau priodol y cyngor, cynrychioli safbwynt y cyngor a’r cabinet mewn cyfarfodydd gyda sefydliadau allanol, cysylltu’n rheolaidd ag arweinwyr grwpiau eraill ar faterion portffolio a chefnogi’r arweinydd a’r tîm rheoli i fonitro perfformiad y cyngor.

Cadeirydd Pwyllgor

Mae pwyllgor yn cynnwys grŵp bach o aelodau’r cyngor. Mae’r gyfraith yn ei gwneud yn ofynnol bod cynghorau’n sefydlu pwyllgorau penodol. Mae’r rhain yn cynnwys o leiaf un pwyllgor craffu, pwyllgor llywodraethu ac archwilio, pwyllgor trwyddedu a phwyllgor cynllunio. Gall cynghorau sefydlu pwyllgorau eraill sy'n angenrheidiol i gefnogi gwaith y cyngor, yn eu barn nhw.

Rôl Cadeirydd pwyllgor, boed hwnnw'n bwyllgor statudol neu’n anstatudol, yw sicrhau bod y cyfarfod yn cael ei gynnal yn briodol ac yn unol â’r safonau disgwyliedig fel yr amlinellir yn y rheolau sefydlog (llyfr rheolau’r cyngor ar gyfer sut y bydd yn cynnal ei fusnes). Mae’r Cadeirydd hefyd yn gyfrifol am gytuno ar fusnes ac amcanion cyfarfod, gan sicrhau bod unrhyw benderfyniadau a wneir yn cyd-fynd â chyfrifoldebau’r pwyllgor a threfnu bod y cyhoedd yn cael cymryd rhan mewn cyfarfodydd yn unol â gweithdrefnau cytunedig y cyngor.

Aelod pwyllgor

Mae pob aelod o bwyllgor yn dod ag ystod o wybodaeth a phrofiad gyda nhw i’w defnyddio wrth drafod yr eitemau ar yr agenda. Disgwylir i aelodau gymryd rhan lawn yn y cyfarfod, gwrando ar yr hyn sydd gan eraill i’w ddweud, cyfrannu’n gadarnhaol at y drafodaeth a rhoi sylwadau yn ôl yr angen.  

Caiff bron unrhyw un fod yn gynghorydd. Nid oes unrhyw ofynion i gynghorwyr feddu ar gymwysterau penodol, na bod â phrofiad penodol. Yr hyn sy’n allweddol i fod yn gynghorydd yw diddordeb yn y gymuned y mae'n byw ynddi a brwdfrydedd ac ymrwymiad i ddysgu am y materion sy’n effeithio ar bobl leol.

Ni chaiff unigolion fod yn gynghorwyr os ydynt yn fethdalwyr, os oes ganddynt gofnod troseddol a oedd yn cynnwys dedfryd o garchar o dri mis neu fwy o fewn cyfnod o bum mlynedd cyn ceisio cael eu hethol, neu os oes ganddynt swydd o dan gyfyngiadau yn eu cyngor neu mewn cyngor arall. Mae swydd o dan gyfyngiadau’n golygu swydd fel Prif Weithredwr neu uwch-reolwr. Ystyrir bod swyddi o’r fath o dan gyfyngiadau oherwydd byddai sefyll mewn etholiad, heb ymddiswyddo yn gyntaf, yn golygu bod yr unigolyn hwnnw mewn sefyllfa fanteisiol o’i gymharu ag ymgeiswyr eraill a gallai hefyd arwain at anawsterau wrth gynnal busnes y cyngor.

Nid oes angen i gynghorydd feddu ar unrhyw gymwysterau penodol; fodd bynnag mae’r wybodaeth/sgiliau canlynol yn fuddiol i gynghorwyr eu cael neu eu datblygu. Nid oes disgwyl i gynghorydd feddu ar yr holl sgiliau hyn pan gaiff ei ethol am y tro cyntaf. Darperir cefnogaeth datblygu a hyfforddi i bob cynghorydd i’w helpu i gyflawni ei rôl.

Dyma enghreifftiau o wybodaeth neu sgiliau defnyddiol:

• ymrwymiad i wasanaeth cyhoeddus a chynrychioli etholwyr
• gallu canolbwyntio ar yr hyn sy’n gwella cymunedau ac ardal y cyngor yn gyffredinol
• gallu ystyried ystod eang o wybodaeth
• cynnal meddwl gwrthrychol a dadansoddol
• bod yn bendant a meddwl yn gyflym
• gallu craffu ar wybodaeth/data a dod i benderfyniad neu gasgliad rhesymegol
• gallu cyfathrebu ag etholwyr o bob oed a chefndir mewn modd cyfartal, cwrtais, teg a thryloyw
• bod yn gyfathrebwr a chyflwynydd effeithiol a defnyddio arddull briodol ar gyfer gwahanol gynulleidfaoedd
• gallu negodi a bod yn ddiplomataidd
• dealltwriaeth o systemau cyllidebu ac ariannol y cyngor
• dealltwriaeth o rôl y cyngor a’i drefniadau llywodraethu
• gallu gweithio gydag eraill
• gwybodaeth am systemau TG fel e-bost a Microsoft Office

Darllenwch fwy am Hyfforddi, Datblygu a Chynorthwyo Aelodau Awdurdodau Lleol.

I fod yn gynghorydd ar gyfer ward mewn prif gyngor, rhaid ichi fod yn 18 oed neu’n hŷn, rhaid ichi fod wedi cofrestru i bleidleisio yn yr ardal neu rhaid ichi fod wedi byw, gweithio neu fod yn berchen ar eiddo yno am o leiaf 12 mis cyn etholiad. Rhaid ichi hefyd fod yn ddinesydd Prydeinig neu’n ddinesydd tramor cymwys (yn byw yn y DU yn gyfreithlon). Mae angen i unigolyn gael ei enwebu fel ymgeisydd mewn etholiad cyngor. Gwneir hyn drwy lenwi ffurflen enwebu, y mae angen ei llofnodi a chael tyst iddi. Nid oes angen ichi fod yn aelod o blaid wleidyddol.

Caiff ymgeiswyr a enwebir benodi asiant etholiad, ond nid oes rhaid iddynt wneud hynny a gallant weithredu fel eu hasiant eu hunain. Mae asiant etholiad yn gyfrifol am reoli etholiad ymgeisydd yn briodol, er enghraifft, dangos nad yw ymgyrch yr ymgeisydd wedi mynd dros y terfyn ariannol a nodir yn y gyfraith.

Ar ôl cadarnhau’r holl enwebiadau, cyhoeddir hysbysiad o bleidlais gan y Swyddog Canlyniadau sy’n cynnal yr etholiad, yn cadarnhau manylion pob ymgeisydd sy’n sefyll etholiad ym mhob ward.

Mae rhai ymgeiswyr yn aelodau o bleidiau gwleidyddol. Mae ymgeiswyr eraill yn annibynnol ac nid ydynt yn cynrychioli nac yn perthyn i blaid wleidyddol benodol.

Mae Panel Annibynnol Cymru ar Gydnabyddiaeth Ariannol, neu’r Panel fel y gelwir ef yn aml, yn gyfrifol am benderfynu ar y swm a’r math o daliad y mae cynghorwyr yn ei gael.

Mae gan bob cynghorydd sir a bwrdeistref sirol hawl i gyflog sylfaenol. Mae’r cyflog ar gyfer cynghorwyr sir unigol yn dibynnu ar nifer y bobl sy’n byw yn y sir. Mae tri band, sef:

• Grŵp A: ar gyfer siroedd â phoblogaeth o fwy na 200,000
• Grŵp B: ar gyfer siroedd â phoblogaeth o 100,000 i 200,000
• Grŵp C: ar gyfer siroedd â phoblogaeth o lai na 100,000

Yn ogystal â’r cyflog sylfaenol, mae’r Panel wedi penderfynu y dylai’r cynghorwyr sy’n ffurfio gweithrediaeth y cyngor (mae’r weithrediaeth yn cynnwys yr Arweinydd ac aelodau’r cabinet) gael taliad ychwanegol i adlewyrchu cyfrifoldebau ehangach ac ymrwymiad amser cynyddol eu rôl. Mae nifer fach o rolau ychwanegol, megis cadeiryddion pwyllgorau, hefyd yn cael taliad ychwanegol. Gelwir y rhain yn gyflogau uwch.

Caiff pob cynghorydd hawlio taliadau am gostau teithio, prydau bwyd a llety os yw’r costau hyn yn ganlyniad uniongyrchol i’w dyletswyddau swyddogol. Mae lefel y taliad y gellir ei hawlio yn dibynnu ar nifer o bethau gan gynnwys:

• nifer y milltiroedd yr hawlir amdanynt mewn blwyddyn
• y math o gerbyd a ddefnyddir i deithio
• a oedd unrhyw deithwyr yn yr un cerbyd
• lleoliad y llety
• a oedd y cynghorydd yn aros gyda theulu neu ffrindiau

Gall pob cynghorydd hawlio cyfraniad at gostau Gofal a Chymorth Personol. Pwrpas y taliad hwn yw sicrhau nad yw pobl sydd eisiau bod yn gynghorwyr yn cael eu rhwystro rhag sefyll mewn etholiad oherwydd bod arnynt angen cymorth ariannol i dalu am eu hanghenion cymorth personol ychwanegol neu i dalu costau ychwanegol i ofalu am eraill er mwyn iddyn nhw allu cyflawni eu dyletswyddau’n effeithiol.

Yn benodol, mae costau gofal misol yn amrywio’n sylweddol. Gall hyn ddibynnu ar nifer y dibynyddion, eu hoedran a ffactorau eraill. Dyma’r trefniadau ar gyfer hawlio costau gofalu am eraill:

• costau gofal ffurfiol (wedi’u cofrestru gydag Arolygiaeth Gofal Cymru) i’w talu yn unol â’r dystiolaeth
• telir costau gofal anffurfiol (heb eu cofrestru) hyd at y gyfradd uchaf sy’n cyfateb i’r Cyflog Byw Gwirioneddol yn y DU ar yr adeg y bydd y costau’n codi
• ni ellir talu’r costau gofal i rywun sy’n rhan o aelwyd yr aelod

Mae’n bosibl i gynghorwyr fod yn gyflogedig neu’n hunangyflogedig a bod yn gynghorydd hefyd.

Mae hyn yn amrywio yn ôl faint o fusnes y cyngor, yr etholaeth a’r blaid wleidyddol y mae gofyn ei wneud yn y rôl benodol. Rhaid i bob cynghorydd fynd i gyfarfodydd y cyngor llawn ac unrhyw bwyllgorau y maent yn aelodau ohonynt a rhaid iddynt fynd i o leiaf un cyfarfod cyngor dros gyfnod o chwe mis neu cânt eu gwahardd yn awtomatig (oni bai fod y cyngor wedi rhoi goddefeb iddynt, er enghraifft oherwydd eu bod yn cael triniaeth am salwch neu’n gofalu am berthynas agos).

O dan Ddeddf Hawliau Cyflogaeth 1996 rhaid i gyflogwyr ddarparu amser rhesymol o'r gwaith ar gyfer dyletswyddau cyhoeddus, ond dylech drafod hyn â'ch cyflogwr. Fodd bynnag, dylech fod yn ymwybodol nad oes gofyniad cyfreithiol i gyflogwr dalu i gynghorydd am yr amser y mae’n ei gymryd i gyflawni ei rôl fel cynghorydd.

Mae’n bwysig bod cynghorwyr yn gallu cydbwyso eu dewisiadau gyrfa a’u hymrwymiadau teuluol wrth wasanaethu cymunedau ledled Cymru.

Rhaid i gynghorau sefydlu trefniadau yn eu cyfansoddiad (llyfr rheolau'r cyngor) ar gyfer absenoldeb dros dro cynghorwyr am resymau personol (“absenoldeb teuluol”).

Nodir yn y gyfraith y caiff cynghorwyr sir gymryd cyfnodau o absenoldeb ar gyfer nifer o gerrig milltir teuluol gan gynnwys genedigaeth babi, mabwysiadu plentyn neu faterion rhieni eraill. Bydd y cyfnod o absenoldeb yn dibynnu ar bwrpas yr absenoldeb. Mae’r trefniadau wedi’u nodi mewn rheoliadau, ynghyd â’r gofynion.

• Absenoldeb mamolaeth, hyd at uchafswm o 26 wythnos pan fo aelod yn bodloni'r amodau a nodir yn y Rheoliadau.
• Absenoldeb oherwydd babi newydd-anedig, hyd at uchafswm o bythefnos, i’w gymryd o fewn 56 diwrnod i eni’r babi.
• Absenoldeb mabwysiadu, a all ddechrau hyd at bythefnos cyn dyddiad lleoli’r plentyn ac sy’n para am 26 wythnos.
• Absenoldeb rhiant, pan fo aelod yn dod yn gyfrifol dros dro neu’n barhaol am blentyn o dan 14 oed. Gall hyn olygu mwy nag un cyfnod o absenoldeb dros flwyddyn benodol.

Caiff cynghorydd sydd â hawl i absenoldeb teuluol fod yn absennol o gyfarfodydd yr awdurdod (ac, os yw'n aelod o’r weithrediaeth, o gyfarfodydd y weithrediaeth) yn ystod y cyfnod o absenoldeb. Fodd bynnag mae’n bosibl i gynghorydd wneud trefniadau i fynd i gyfarfodydd penodol yn ystod cyfnod o absenoldeb os yw’n dymuno, ond rhaid cytuno ar hyn gyda’r awdurdod lleol.

Mae absenoldeb teuluol wedi’i gynllunio i sicrhau bod aelodau sydd ag ymrwymiadau gofal personol brys yn gallu cyflawni’r ymrwymiadau hynny cyn dychwelyd i’w rolau.

Darllenwch fwy am absenoldeb teuluol yn Hyfforddiant, Datblygiad a Chymorth Parhaus i Aelodau.

Mae trefniadau rhannu swydd yn caniatáu i ddau gynghorydd neu fwy ymgymryd â rolau penodol o fewn y cyngor drwy rannu cyfrifoldebau a llwyth gwaith y rôl. Fe wnaeth Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 yn ei gwneud yn bosibl i drefniadau rhannu swyddi gael eu rhoi ar waith ar gyfer arweinydd ac aelodau cabinet cyngor sir. Gwnaeth hyn drwy gynyddu nifer uchaf y cynghorwyr y mae’r gyfraith yn caniatáu iddynt fod mewn cabinet, pan fydd trefniadau rhannu swyddi ar waith. Arweinydd y cyngor sy’n penderfynu ar benodiadau i’r cabinet, gan gynnwys a ddylid gwahodd cynghorwyr i ymgymryd â rôl weithredol ar sail rhannu swydd.

Gall trefniadau rhannu swydd gynnig nifer o fanteision, gan gynnwys:

• y cyfle i gynghorwyr iau neu gynghorwyr llai profiadol, a allai fod â chyfrifoldebau gofalu neu gyfrifoldebau eraill, gymryd rhan fel aelod o’r cabinet
• annog pobl iau i gymryd rhan mewn democratiaeth leol drwy ystyried sefyll mewn etholiad
• fel rhan o raglen datblygu gyrfa, galluogi rhagor o unigolion i weithredu ar lefel cabinet

Darllenwch fwy am drefniadau rhannu swydd.

Nid oes unrhyw ddarpariaethau mewn deddfwriaeth sy’n delio’n benodol â chefnogi cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith, ac iechyd meddwl. Fodd bynnag, mae gan gynghorau rwymedigaethau yng nghyswllt Deddf Cydraddoldeb 2010 a Deddf Hawliau Dynol 1998 o ran eu polisïau, eu systemau a’u gweithdrefnau.

Mae fframwaith safonau moesegol statudol ar gyfer pob cynghorydd. Mae’n rhoi arweiniad i aelodau etholedig ar y safonau ymddygiad priodol a ddisgwylir ganddynt wrth ymgymryd â’u rolau, gan roi sicrwydd i’r cyhoedd y bydd camau’n cael eu cymryd os bydd pethau’n mynd o chwith.

Gwyliwch fideo ar y fframwaith safonau moesegol awdurdodau lleol yng Nghymru.

Mae holl aelodau etholedig cynghorau sir a chynghorau bwrdeistref sirol, cynghorau cymuned, awdurdodau tân ac achub, ac awdurdodau parciau cenedlaethol yng Nghymru wedi’u rhwymo gan y Cod Ymddygiad statudol. Mae’r Cod yn gosod cyfres o safonau gorfodadwy ar gyfer y ffordd y dylai aelodau ymddwyn, o ran eu gallu swyddogol ac (mewn rhai achosion) o ran eu bywyd personol hefyd.

Mae’r fframwaith yn cynnwys set o ddeg egwyddor ymddygiad cyffredinol ar gyfer aelodau (sy’n deillio o ‘Saith Egwyddor Bywyd Cyhoeddus’ yr Arglwydd Nolan). Dyma’r egwyddorion:

• anhunanoldeb
• gonestrwydd
• gonestrwydd a phriodoldeb
• dyletswydd i gynnal y gyfraith
• stiwardiaeth
• gwrthrychedd wrth wneud penderfyniadau
• cydraddoldeb a pharch
• bod yn agored
• atebolrwydd
• arweinyddiaeth

Rhaid i bob prif gyngor sefydlu pwyllgor safonau i hyrwyddo a chynnal safonau uchel o ymddygiad gan eu haelodau ac aelodau'r cynghorau tref a chymuned yn yr ardal. Mae eu rôl yn cynnwys cynghori’r awdurdod ar fabwysiadu a gweithredu cod ymddygiad, helpu aelodau i gadw at y cod, cefnogi arweinwyr grwpiau gwleidyddol i gynnal safonau uchel o ymddygiad yn eu grwpiau gwleidyddol a threfnu neu ddarparu hyfforddiant i aelodau ar faterion sy’n ymwneud â’r cod. Mae un o swyddogion y cyngor a elwir yn swyddog monitro yn gweithio’n agos gyda’r pwyllgor safonau i’w gefnogi i ddarparu cyngor o ddydd i ddydd i aelodau ar faterion ymddygiad. Rhaid i Bwyllgorau Safonau lunio adroddiad blynyddol a chefnogi arweinwyr grwpiau gwleidyddol i gyflawni eu dyletswydd statudol i gynnal safonau ymddygiad yn eu grŵp gwleidyddol.

Darllenwch fwy am bwyllgorau safonau.

Caiff unrhyw un wneud cwyn i Ombwdsmon Cymru fod aelod wedi methu â chydymffurfio â chod ymddygiad ei awdurdod. Pan fydd yr Ombwdsmon yn penderfynu bod ymchwiliad yn briodol, gall gynnal yr ymchwiliad ei hun neu gyfeirio’r mater at y swyddog monitro perthnasol ar gyfer ymchwiliad, ac yna ddyfarniad, gan y pwyllgor safonau lleol.

Dyma enghreifftiau o’r ffyrdd y gall aelod dorri cod ymddygiad awdurdod: ymddwyn mewn ffordd sy’n dwyn anfri ar rôl aelodau neu ar yr awdurdod, neu mewn ffordd sy’n effeithio’n negyddol ar enw da’r awdurdod; peidio â thrin pawb yn gyfartal, boed hynny ar sail rhyw, hil, anabledd,  cyfeiriadedd rhywiol, oedran neu grefydd.

Gwyliwch fideo ar sut i gwyno am gynghorydd yng Nghymru.

Mae Panel Dyfarnu Cymru yn ystyried achosion sy’n cael eu cyfeirio ato gan yr Ombwdsmon am eu bod yn achosion mwy difrifol o dorri’r cod ymddygiad. Mae’r Panel Dyfarnu hefyd yn gwrando ar apeliadau gan aelodau yn erbyn penderfyniadau pwyllgorau safonau.

Yn ôl y gyfraith, rhaid i gynghorau sicrhau bod hyfforddiant a chyfleoedd datblygu rhesymol yn cael eu darparu i'w haelodau. Rhaid i bob aelod (heb gynnwys Arweinydd cyngor), o dan drefniadau gweithredol, gael cyfle i gael adolygiad blynyddol o’i anghenion hyfforddi. Rhan o hyn yw  cyfle i gael cyfweliad â rhywun y mae’r cyngor yn ystyried ei fod “yn briodol gymwys” i roi cyngor ar anghenion hyfforddi a datblygu aelod. (a7, Mesur Llywodraeth Leol (Cymru) 2011). Gall yr arweinydd hefyd ofyn am adolygiad o’i anghenion hyfforddi os yw’n dymuno gwneud hynny.

Darllenwch fwy am Hyfforddi, Datblygu a Chynorthwyo Aelodau Awdurdodau Lleol.

Rhaid i gynghorau fod â threfniadau i ganiatáu i unrhyw gynghorydd gyhoeddi “adroddiad blynyddol” (a5, Mesur Llywodraeth Leol (Cymru) 2011). Dylai cynghorau sicrhau bod adroddiadau blynyddol yn cael eu drafftio er mwyn dangos i’r etholwyr yr ystod o ddyletswyddau y mae cynghorwyr yn eu cyflawni, a’u cysylltiad â chynlluniau lleol.

Dim ond gwybodaeth ffeithiol y dylid ei chynnwys mewn adroddiadau blynyddol, a dim ond gweithgareddau sy’n cael eu gwneud gan y cynghorydd unigol mewn cysylltiad â rôl y cyngor y dylid eu cynnwys. Ni ddylai’r cynnwys fod yn bleidiol wleidyddol ac ni ddylai fod yn feirniadol o aelod arall, grŵp arall, na swyddog neu swyddogion y cyngor.  

Mae cynghorwyr yn cyflawni amrywiaeth enfawr o swyddogaethau. Mae'n bwysig codi ymwybyddiaeth y cyhoedd o’r rolau hyn, a gwaith cynghorwyr ar gyfer y cymunedau maent yn eu gwasanaethu; mae adroddiadau blynyddol yn debygol o chwarae rhan bwysig yn hyn. Gall cynghorau ddatblygu templed safonol ar gyfer adroddiadau o'r fath i wneud y dasg yn haws, a gallai hwn gynnwys manylion am y materion y dylid eu cynnwys ac na ddylid eu cynnwys.