Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru: adroddiad terfynol - Pennod 1: cyflwyniad

Mae’r bennod hon yn egluro sut aethom ati i gynnal ein hymchwiliad ac yn esbonio strwythur yr adroddiad.

Roedd dau amcan cyffredinol i’n cylch gwaith:

Amcanion y comisiwn

1. ystyried a datblygu opsiynau i ddiwygio’n sylfaenol strwythurau cyfansoddiadol y Deyrnas Unedig, y mae Cymru yn parhau’n rhan annatod ohoni
2. ystyried a datblygu’r holl brif opsiynau blaengar i gryfhau democratiaeth yng Nghymru a sicrhau gwelliannau i bobl Cymru.

Mae ein hymchwiliad yn dangos bod angen rhoi sylw i ddemocratiaeth yng Nghymru ar frys – fel yn y rhan fwyaf o’r byd cyfoes. Nid yw’r rhan fwyaf o bobl yn deall sut mae eu gwlad yn cael ei llywodraethu na phwy sy’n gyfrifol am beth. Mae llawer yn teimlo nad yw’r system yn gwrando ar eu pryderon ac nad ydynt yn meddu ar yr wybodaeth na’r ddealltwriaeth i drafod opsiynau cyfansoddiadol gwahanol. Ceir canfyddiad o ddiffyg grym a phellter rhwng llywodraeth a dinasyddion, ynghyd â chanfyddiad o brinder strwythurau cyfranogol sy’n rhoi’r amser a’r gofod ar gyfer trafodaeth a chraffu cyhoeddus go iawn. Mae llawer o’r farn bod democratiaeth yn dechrau ac yn gorffen gyda’r blwch pleidleisio ac nid ydynt yn gwybod llawer am y ffordd mae sefydliadau cynrychioliadol yn gweithio.

Mae’n bwysig i gefnogwyr yr Undeb, i gefnogwyr annibyniaeth, ac i gefnogwyr unrhyw ddyfodol cyfansoddiadol arall bod eu cynigion yn cael eu trafod a’u craffu mewn ffordd agored ac adeiladol. Heb drafodaeth ar sail gwybodaeth bydd y ddadl boblogaidd yn dod yn fwy adweithiol ac wedi’i phegynu’n fwy byth. I lawer o bobl, mae ein hymchwil yn dangos nad yw galwadau i newid system llywodraeth ddatganoledig yn deillio gymaint o wrthwynebiad systematig i ddatganoli, ond yn hytrach o anfodlonrwydd ynghylch sut yr ystyrir bod y setliad yn gweithio. Mae’n bosibl bod hyn yn deillio o ddiffyg dealltwriaeth o’r broses ddemocrataidd ar gyfer cychwyn, trafod a gweithredu newid, neu ddiffyg hyder yn y system honno.

Rydym yn gobeithio y bydd ein hymchwiliad a’r hyn a fydd yn deillio ohono yn symud y ddadl yn ei blaen, ac yn helpu pobl i ddeall y cyfaddawdu sy’n gysylltiedig â llywodraethu democrataidd drwy:

• ddarparu rhagor o wybodaeth am sut mae democratiaeth yn gweithio yng Nghymru, er mwyn i bobl allu ymgysylltu
• cynnig model o gyfranogiad democrataidd drwy ymgysylltu mewn materion cymhleth drwy sianeli gwahanol
• dechrau dadl wahanol, gan gydnabod bod yr holl opsiynau ar gyfer llywodraethiant yn y dyfodol, gan gynnwys ‘dim newid’, yn cynnig cyfleoedd, risgiau a chostau
• symud oddi wrth sloganau i ganolbwyntio ar y dyfodol gorau i Gymru.

Wrth asesu’r opsiynau cyfansoddiadol, rydym wedi defnyddio union yr un meini prawf ar gyfer pob model posibl, gan gynnwys y setliad datganoli presennol. Rydym wedi edrych ar bethau’n eang ac rydym yn credu y bydd hynny’n hirhoedlog.

Mae ein hymchwiliad yn dangos ei bod yn bosibl edrych yn wrthrychol ac yn ddidwyll ar yr opsiynau ar gyfer llywodraethu yn y dyfodol, gan osgoi’r rhaniadau sydd wedi nodweddu’r ddadl mewn gwledydd eraill. Rydym yn gobeithio y bydd ein dull gweithredu adeiladol yn parhau wrth i’r drafodaeth ar ganfyddiadau’r adroddiad hwn gael ei chynnal ym mywyd cyhoeddus Cymru a’r DU.

Fe wnaethom gyhoeddi adroddiad interim ar ein blwyddyn gyntaf o waith ym mis Rhagfyr 2022. Nid yw’r adroddiad hwn yn ailadrodd y deunydd hwnnw.

Yn yr adroddiad hwnnw, fe wnaethom egluro sut roeddem wedi ymgysylltu a phobl Cymru. Ar sail y dystiolaeth a gawsom fe wnaethom hefyd ddadansoddi’r pwysau sydd ar lywodraethu yng Nghymru ar hyn o bryd. Fe wnaethom gynnwys hanes datganoli yng Nghymru ac egluro ei brif nodweddion, gan gynnwys y trefniadau ariannol, yn ogystal a chyfres o bapurau ar agweddau allweddol ar y setliad. Fe wnaethom ystyried hyfywedd, manteision a risgiau’r setliad datganoli presennol, gan asesu a oedd problem yr oedd angen diwygio cyfansoddiadol i’w datrys. Daethom i’r casgliad bod problem: nid yw parhau fel yr ydym yn opsiwn hyfyw oherwydd bod pwerau’r sefydliadau datganoledig yn ansefydlog, ac yn agored i gael eu newid heb ganiatad pobl Cymru.

Opsiynau cyfansoddiadol

Yn yr adroddiad interim fe wnaethom nodi tri opsiwn ar gyfer y dyfodol:

1. Atgyfnerthu datganoli
2. Cymru mewn DU ffederal
3. Cymru annibynnol

Drwy ein hymchwiliad, aethom ati i wneud tri pheth:

• ymgysylltu a phobl Cymru am y ffordd caiff eu gwlad ei llywodraethu a’r opsiynau i’r dyfodol (pennod 2)
• ystyried sut i gryfhau democratiaeth yng Nghymru a gweithrediad y setliad presennol (penodau 3, 4 a 5)
• llunio asesiad mor wrthrychol a phosibl o’r opsiynau cyfansoddiadol, er mwyn galluogi dadl ar sail gwybodaeth sy’n galluogi pobl Cymru i benderfynu ar eu dyfodol (penodau 6 a 7).

O’r cychwyn cyntaf rydym eisiau egluro ein bod o’r farn bod yr holl opsiynau cyfansoddiadol yn hyfyw. Mae i bob un ei gryfderau, ei wendidau, ei risgiau a'i gyfleoedd. Mae’r dewis rhyngddynt yn dibynnu ar y gwerth sy’n gysylltiedig a’r rhain, a’r cyfaddawdu y mae pobl yn dymuno ei wneud rhwng y canlyniadau hynny. Yn y pen draw, dewisiadau i bobl Cymru a’u cynrychiolwyr gwleidyddol yw’r rhain.

Dinasyddion Cymru oedd ein ffocws cyntaf, a sut gellir gwella eu bywydau drwy lywodraethu mwy cydlynol a chynaliadwy. Yn yr adroddiad hwn, rydym yn defnyddio’r term ‘dinasyddion’ mewn ystyr eang, i olygu pawb sy’n byw yn ein cymuned yng Nghymru. Mae hyn yn cynnwys y rheini nad ydynt yn bodloni’r diffiniadau cyfreithiol caeth o ddinasyddiaeth, ond sydd serch hynny’n rhan o bresennol ac o ddyfodol Cymru.

Mae barn dinasyddion wedi bod yn gwbl ganolog i’n gwaith o’r cychwyn cyntaf. Mae hi wedi bod yn galonogol gweld bod pobl yn awyddus i gyfrannu at y ddadl, pan gaiff ei chyflwyno mewn ffyrdd ymarferol sy’n berthnasol iddyn nhw. Mae’r iaith mae dinasyddion yn ei defnyddio i drafod llywodraethu yn wahanol i iaith pobl sy’n gweithio ym maes gwleidyddiaeth a materion cyhoeddus. Maent yn fwy tebygol o fynegi eu dyheadau drwy eu profiad o wasanaethau cyhoeddus, ond nid yw hyn yn golygu nad oes ganddynt ddiddordeb yn y ffordd caiff Cymru ei llywodraethu. Mae pobl yn poeni’n arw am sut mae eu gwlad yn cael ei rhedeg ac maent am iddi weithio’n effeithlon er eu lles nhw.

Rydym wedi elwa o waith hynod werthfawr ein Panel Arbenigol (atodiad 8). Rydym wedi siarad ag aelodau etholedig, ac arbenigwyr rhyngwladol ac o’r DU mewn llywodraethiant a systemau cyfansoddiadol.

Fe wnaethom gasglu tystiolaeth drwy dri phrif ddull, fel a ganlyn:

• barn dinasyddion, a gasglwyd drwy ddau holiadur ar-lein, ymchwil feintiol ac ansoddol, gan gynnwys paneli dinasyddion ar hyd a lled Cymru, ymgysylltu ar-lein, grwpiau’r Gronfa Ymgysylltu a’r Gymuned a gweithgareddau ymgysylltu a’r cyhoedd. Mae pennod 2 ac atodiad 7 yn rhoi rhagor o fanylion am ein gweithgareddau ymgysylltu.
• tystiolaeth ysgrifenedig a thrafodaethau a’r rheini sydd a phrofiad o lywodraethu yng Nghymru, gan gynnwys cynrychiolwyr y pleidiau gwleidyddol, swyddogion, y trydydd sector a grwpiau busnes. Mae rhestr lawn wedi’i hatodi yn atodiadau 5 a 6
• cyngor gan academyddion ac ymarferwyr, drwy seminarau arbenigol ar bynciau allweddol, mae eu manylion yn atodiadau 4 a 5

Mae tystiolaeth o’r holl ffynonellau hyn wedi cyfrannu at ein canfyddiadau a’n casgliadau.

Er mwyn inni allu asesu’r achos dros bob opsiwn cyfansoddiadol, fe wnaethom ofyn i’r Panel Arbenigol ddylunio fframwaith dadansoddi, ar sail y gwerthoedd roeddem wedi’u nodi yn ein hadroddiad interim a meini prawf cyflawni ymarferol. Fe wnaethom gyhoeddi’r fframwaith hwn ar gyfer sylwadau ym mis Mawrth eleni a’r fersiwn derfynol ym mis Mai er mwyn i’n meini prawf fod yn dryloyw a bod modd eu herio. Mae’r fframwaith ar gael yma.

Rydym yn crynhoi ein casgliadau a’n hargymhellion ym mhennod 8. Mae’r rhain yn adlewyrchu ein gwerthusiad o’r corff llawn o dystiolaeth a gawsom. Maent mor gadarn ag y gallwn eu gwneud ac yn adlewyrchu’r gwaith pwyso a mesur a thrafod gofalus a wnaethom.

Rydym yn gwneud deg argymhelliad, ac mae tri ohonynt yn ymwneud a chryfhau democratiaeth yng Nghymru. Bwriad y saith arall yw diogelu’r setliad datganoli rhag yr ansefydlogrwydd a’r gwendidau a nodwyd yn ein hadroddiad interim.

Pennod 1 yw cyflwyniad yr adroddiad.

Pennod 2: mae’n disgrifio sut roeddem wedi cynnal sgwrs genedlaethol a phobl Cymru, drwy ddefnyddio llawer o ddulliau ymgysylltu ac ymchwil ansoddol a meintiol.

Pennod 3: mae’n ystyried ffyrdd o gryfhau democratiaeth yng Nghymru, a hynny mewn cyd-destun byd-eang lle mae llai a llai yn ymgysylltu’n wleidyddol ac mae safbwyntiau gwleidyddol wedi’u pegynu.

Pennod 4: mae’n adolygu sut mae Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn cydweithio ac mae’n dadlau dros newidiadau hanfodol i ddiogelu’r setliad datganoli a gwella’r ffordd mae’n cael ei weithredu.

Pennod 5: mae’n ystyried ffiniau setliad datganoli Cymru a’u goblygiadau o ran llywodraethiant da a diwygio cyfansoddiadol.

Pennod 6: mae’n edrych ar safbwyntiau dinasyddion am yr opsiynau cyfansoddiadol ac yn ystyried effaith newidiadau posibl i strwythur y DU ar yr opsiynau cyfansoddiadol ac ar ganfyddiad dinasyddion ohonynt.

Pennod 7: mae’n ystyried yr opsiynau cyfansoddiadol hirdymor sydd ar gael i Gymru ac mae’n cyflwyno ein hasesiad o’u cryfderau a’u gwendidau.

Pennod 8: mae’n nodi ein casgliadau a’n hargymhellion.

Rydym wedi ceisio ymgysylltu a phob safbwynt, ar draws y sbectrwm o opsiynau cyfansoddiadol. Rydym wedi clywed gan ddinasyddion, gan gynnwys cefnogwyr pob plaid wleidyddol a gynrychiolir yn y Senedd a’r rheini nad ydynt yn cefnogi unrhyw blaid wleidyddol. Rydym wedi clywed gan arbenigwyr o brifysgolion a bywyd cyhoeddus, o Gymru, y DU ac yn rhyngwladol.

Rydym wedi dod ag amrywiaeth eang ein safbwyntiau ein hunain at y gwaith ond rydym wedi ceisio cadw meddwl agored a dadansoddi’n ofalus y dystiolaeth a gyflwynwyd i ni.

Ymgysylltu gyda Gwasanaeth Ieuenctid Conwy

Roedd y Comisiwn wedi gwahodd Gwasanaeth Ieuenctid Conwy i ymuno â digwyddiad trafod yn ystod taith i Gaerdydd i ymweld â’r Senedd. Roedd aelodau’r cyngor ieuenctid wedi bod yn edrych ar waith y Comisiwn yn eu sesiynau rheolaidd ac roeddent wedi dilyn lansiad yr adroddiad interim. Roedd y digwyddiad hwn yn gyfle i gwrdd â’r Comisiynwyr Leanne Wood ac Albert Owen wyneb yn wyneb, trafod eu barn a’u syniadau a gofyn digon o gwestiynau iddyn nhw!

Roedden nhw’n teimlo’n gryf iawn y dylai’r Cwricwlwm i blant ifanc gynnwys gwleidyddiaeth a “Sut mae Cymru’n gweithio”. Roedd ar y cyfranogwyr eisiau cymryd rhan mewn gwleidyddiaeth a democratiaeth o tua 11 oed ymlaen ac roedd arnynt eisiau gallu pleidleisio ar faterion lleol yn gynharach o lawer na’r oed pleidleisio ar hyn o bryd sef 16/18.