Coffáu Cyhoeddus yng Nghymru: canllawiau - Coffáu Cyhoeddus yng Nghymru: deall y problemau

Yn y gorffennol a'r presennol, mae pobl wedi creu cofebion at ddibenion amrywiol. Yn gyffredinol, maent wedi gwneud hynny gyda bwriad anrhydeddus; er enghraifft:

• i ychwanegu at gymeriad ac ansawdd mannau cyhoeddus
• i gyfrannu at hunaniaeth leol a chreu lleoedd
• i fynegi balchder mewn unigolyn neu gyflawniad
• i ymateb i drawma fel erledigaeth, gwrthdaro neu drychinebau
• i nodi aberth eithriadol; er enghraifft, bywydau a roddir er mwyn achub neu amddiffyn
• i godi ymwybyddiaeth o ddigwyddiadau hanesyddol pwysig a llefydd sy'n gysylltiedig â nhw
• i gynorthwyo dealltwriaeth a chymod.

Beth bynnag yw'r bwriad gwreiddiol, gall cofebion gael effaith niweidiol os teimlir eu bod yn hawlio gormod o sylw mewn llefydd ar ran unigolion neu grwpiau penodol. Gallai hyn gynnwys gogoneddu unigolion dadleuol neu arddel un dehongliad o ddigwyddiadau'r gorffennol yn hytrach nag eraill.  

Cyfranogwr mewn gweithdy:

Mae coffáu fel pigiadau gwenyn - i mi fe allai fod yn ddim ond pigiad gwenyn, ond i chi fe allai fod yn ymateb erchyll.

Prin yw'r ffigyrau cyhoeddus sy'n cael eu gweld yn yr un modd gan bawb; gall rhai fod yn arbennig o ddadleuol. Mae gwleidyddion, yn arbennig, yn ddadleuol yn aml oherwydd effaith eu polisïau ar ein bywydau bob dydd, felly gall pobl ymateb yn gryf o'u plaid neu yn eu herbyn. Yn yr un modd, gellir cofio ffigyrau milwrol gan rai am eu dewrder a'u haberth, a chan eraill am y rhai a gollwyd yn eu hymgyrchoedd. 

Mae'r graddau y mae'r gwahanol ganfyddiadau hyn yn dod yn broblem i gymunedau'n dibynnu ar ddyfnder teimlad a loes. Ni fyddai'r rhan fwyaf ohonom am weld cofebion yn cael eu codi a allai sbarduno unigolion i ail-fyw trawma a brofwyd ganddynt. Gall pobl sydd wedi dioddef rhagfarn neu ymosodiadau hiliol ei chael hi'n drawmatig gweld ffigyrau oedd â chysylltiadau hysbys â pholisïau neu weithredoedd hiliol, yn cael eu dathlu mewn modd amlwg.

Gall cofebion dadleuol gael effaith negyddol ddifrifol ar bobl sy'n gorfod byw gyda nhw. Er enghraifft, gall cerfluniau o ffigurau gormesol ysgogi ofn neu gasineb (yn fwriadol neu fel arall). 

Gall cofebion gael effaith arbennig o ddadleuol mewn amgylcheddau lle nad oes amrywiaeth o ran cynrychiolaeth; er enghraifft, os mai dim ond pobl o un dreftadaeth mewn cymdeithas sy'n gymysg yn ethnig a gydnabyddir. Felly gall cynyddu amrywiaeth cofebion fod yn ffordd bwysig o leihau niwed. 

Mae cofebion sy'n ysgogi rhaniad yn niweidiol i gydlyniad cymdeithasol. Ond gall ysgogi meddwl, neu herio agweddau fod yn ymateb cadarnhaol i gofebion dadleuol. Efallai ei bod yn bwysig iawn coffáu digwyddiad fel terfysg neu ryfel y gallai rhai ddymuno ei anghofio. Yn yr un modd, efallai y bydd yn ddefnyddiol coffáu ffigyrau hanesyddol mawr a oedd yn euog o gamdriniaeth os gallwn ddysgu gwersi o'r gorffennol drwy gyd-destun a dehongli. 

I nodi:

• Mae angen i'r broses o wneud penderfyniadau fod yn sensitif i'r ffyrdd y gall cofebion gael eu gweld a'r effaith y gallent ei chael ar gymdeithas drwyddi draw: gall cymunedau amrywiol sydd â diwylliannau, credoau a safbwyntiau gwahanol gael eu heffeithio gan gofebion cyhoeddus mewn ffyrdd gwahanol. 

Image

Roedd Robert E. Lee (1807 i 1870) yn berchennog planhigfa Americanaidd. Yn ystod rhyfel cartref 1861-65, arweiniodd luoedd Taleithiau Cydffederal America oedd yn gwrthwynebu diddymu caethwasiaeth. Ymhell ar ôl y rhyfel, codwyd cofebion cyhoeddus amlwg yn nhaleithiau'r de i Lee ac arweinwyr Cydffederal eraill, yn enwedig yn ystod cyfnod 'Jim Crow' o arwahanu hiliol. Codwyd cofeb Lee yn Charlottesville, Virginia, ym 1924 y tu allan i'r llys cyhoeddus. Yn 2017 pleidleisiodd cyngor y ddinas i symud y cerflun oddi yno yn dilyn rali dreisgar, ond cafodd hyn ei ohirio gan heriau cyfreithiol a phrotestiadau gan oruchafiaethwyr gwyn. Difwynwyd y cerflun ac fe'i symudwyd i'w storio yn 2021 yn y pen draw. Mae tua 100 o gofebion Cydffederal wedi'u symud ers 2015 ond mae 700 yn dal yn eu lle. Ysgrifennodd yr Athro Ty Seidule o Academi Filwrol West Point yn 2021 fod y genhedlaeth a'u hadeiladodd wedi creu 'mythau a chelwyddau', yr oedd ef ac eraill wedi credu ers amser maith eu bod yn cynnal hierarchaeth hiliol sy'n ymroddedig i bŵer gwleidyddol gwyn a atgyfnerthir gan drais.

Cyfranogwr mewn gweithdy:

Rwyf am ddweud pa bynnag goffâd a wneir, y dylent ei wneud yn feddylgar, yn chwaethus ac yn onest.

Mae rhai cofebion yn ymwneud â phobl unigol, gan eu delfrydu ar ffurf cerflun yn aml drwy eu rhoi ar bedestal - yn llythrennol. Mae cofebion o'r fath yn tueddu i gyflwyno'r unigolyn mewn golau cadarnhaol ac anwybyddu unrhyw agweddau negyddol ar ei weithredoedd. Ar y llaw arall, efallai y bydd coffáu digwyddiadau'n gwneud dim mwy na chydnabod bod y digwyddiadau wedi digwydd yn hytrach na'u dathlu. Er enghraifft, cyflwynir y Llyngesydd Nelson ar ben ei golofn yn Sgwâr Trafalgar yn Llundain fel arweinydd bonheddig sy'n agos at galon y brifddinas; fodd bynnag, gellid ystyried y gofeb i Frwydr Trafalgar (1805) yn Portsmouth, sy'n cynnwys angor o long Nelson, fel cofnod o ffaith hanesyddol.

1.2.1 Placiau

Gall placiau fod yn llai dadleuol na chofebion oherwydd gellid ystyried eu bod yn nodi, yn hytrach nag anrhydeddu, digwyddiad neu gysylltiad unigolyn â lle. Yn wir, mae rhai placiau'n amlygu agweddau negyddol ar y gorffennol, megis bodolaeth carchar, lleoliad terfysg neu fan geni ffigwr dadleuol. Gwybodaeth ffeithiol fer yn unig sydd ar y rhan fwyaf o blaciau, megis enw person, dyddiadau, galwedigaeth a chysylltiad â lle. Serch hynny, gallai enghreifftiau mwy cynhwysfawr gynnig golwg ar unigolyn neu ddigwyddiad mewn testun neu ddelweddau a allai fod yn ddadleuol. Gall placiau fod yn ddadleuol hefyd am hepgor manylion pwysig am berson neu ddigwyddiad. 

1.2.2 Enwau strydoedd ac aneddiadau 

Efallai y bydd yn ymddangos bod enwau strydoedd yn cael llai o effaith ar yr ymwybyddiaeth na mathau eraill o goffáu, ond serch hynny gallant gadarnhau gwerthoedd a chysylltiadau problemus. Efallai y bydd y rhain yn llai amlwg pan fyddant yn defnyddio cyfenw a allai gyfeirio at lawer o wahanol bobl, er y gallai cyfenwau prin neu enwau brwydrau tramor fod yn haws eu hadnabod. Mae gan enwau strydoedd a sgwariau amlwg yng nghanol trefi, sy'n cael eu defnyddio gan lawer o bobl, broffil llawer uwch na phroffil strydoedd preswyl a lonydd cefn. Efallai i'r rhain gael eu henwi heb fawr o feddwl, heb werthfawrogi'n llawn y gall fod gan enw gysylltiadau â ffigwr dadleuol. Ambell waith, gellir enwi aneddiadau cyfan ar ôl unigolion, er mai prin yw hyn yng Nghymru. Awdurdodau Lleol sy'n gyfrifol am enwi a rhifo strydoedd ac maent yn destun gofynion statudol.

1.2.3 Enwau adeiladu 

Mae enwau adeiladu ar gyfer mannau sy'n eiddo i gyrff cyhoeddus neu sefydliadau elusennol yn awgrymu bod yr unigolyn sy'n cael ei goffáu yn cael ei anrhydeddu mewn rhyw ffordd. Mae'r enghreifftiau amlycaf yn cynnwys ysgolion, adeiladau prifysgol, neuaddau cyhoeddus, adeiladau cymunedol a swyddfeydd cyhoeddus. Gan fod yr enw'n cael ei roi’n llawn yn aml, mae hunaniaeth y person yn glir fel arfer. Mewn llawer o achosion, ceir plac neu banel gwybodaeth hefyd. Mae enwi sefydliadau addysgol yn arbennig o sensitif oherwydd yr effaith ar bobl ifanc.

1.2.4 Enwau tafarndai 

Er nad yw tafarndai mewn perchnogaeth gyhoeddus, mae ganddynt amlygrwydd arbennig fel adeiladau sy'n weladwy yn gyhoeddus. Mewn llawer o achosion nid yw gwreiddiau eu henwau'n glir. Hyd yn oed pan fydd unigolion yn cael eu coffáu gall fod yn anodd dweud a yw'r enw’n cyfeirio at deulu tiriog neu deitl sydd wedi hen ennill ei blwyf yn hytrach nag unigolyn penodol.

1.2.5 Cerfluniau a cherflunwaith 

Gall cerfluniau'n enwedig fod yn gyforiog o werthoedd dieiriau. Yn draddodiadol, delfrydwyd y 'dyn ar bedestal' yn y modd clasurol ac roedd ei wisg ffurfiol neu bropiau cysylltiedig yn cyfleu neges benodol ynglŷn â'i gyflawniadau neu ei statws. Roedd cerfluniau marchogol, gyda'r testun wedi'i osod yn uchel ar geffyl, yn dyrchafu'r sawl oedd yn cael ei goffáu ymhellach uwchlaw'r 'werin’. Er efallai bod noddwyr cerfluniau wedi bod eisiau rhoi'r parch eithaf i'w testunau, gall hyn fod yn sarhaus i bobl heddiw sy'n eu gweld mewn golau gwahanol; er enghraifft, fel ymosodwyr a orchfygodd bobloedd i ehangu'r Ymerodraeth Brydeinig neu ddiwydianwyr a oedd yn peryglu ac yn cam-fanteisio ar eu gweithwyr. Mae rhai dylunwyr mwy diweddar wedi ystyried eu testunau mewn ffyrdd anhraddodiadol, gan geisio datgelu eu hunigoliaeth yn hytrach na'u delfrydu. Er enghraifft, mae'r cerflun o Betty Campbell yng Nghaerdydd yn anrhydeddu ei destun ond nid yw'n ei delfrydu. 

Gall ffurf cofebion greu problemau penodol i rai grwpiau diwylliannol yng Nghymru. Er enghraifft, mae portreadu ffigurau dynol yn cael ei wahardd gan Islam a rhai traddodiadau Iddewig a Christnogol. Mae'n bwysig bod yn ymwybodol o safbwyntiau o'r fath wrth wneud dewisiadau rhwng cerfluniau, cerflunwaith nad yw’n ffiguraidd, placiau neu fathau eraill o gofebion.

Gall cerflunwaith ar wahân i gerfluniau goffáu pobl neu ddigwyddiadau mewn ffyrdd mwy cynnil ac amwys. Mae defnyddio symbolau neu haniaeth yn gallu cyflwyno naratifau neu syniadau i gynulleidfaoedd eu dehongli. Gallant gynnig coffadwriaeth mwy cytbwys neu addysgiadol na cherfluniau confensiynol.

1.2.6 Paentiadau mewn mannau cyhoeddus

Er bod y rhan fwyaf o bortreadau wedi'u paentio yn eiddo preifat neu mewn amgueddfeydd, dylid ystyried rhai fel coffâd cyhoeddus am eu bod yn cael eu harddangos mewn llefydd cyhoeddus fel ystafelloedd llys neu siambrau cyngor. Gall artistiaid ddehongli pobl a digwyddiadau mewn ffyrdd cynnil a sensitif, ond mae rhai paentiadau wedi profi'n ddadleuol. Yn aml, roedd portreadau ffurfiol o'r ddeunawfed ganrif a'r bedwaredd ganrif ar bymtheg yn defnyddio’r un dull delfrydu â cherfluniau traddodiadol; er enghraifft, dangos milwyr yn falch yn eu hiwnifform neu wleidyddion yng ngwisg eu swydd. Mae'n bosib bod paentiadau i goffáu digwyddiadau wedi gorsymleiddio'r gorffennol hefyd. 

I nodi:

• Gellir cyfleu gwerthoedd drwy fath ac arddull y goffadwriaeth yn ogystal â'r testun. Mae hyn yn berthnasol wrth ystyried camau i fynd i'r afael â chofebion sy’n bodoli eisoes a lliniaru unrhyw effeithiau niweidiol, ac wrth ystyried mathau newydd o goffáu. 

Image

Mae Theodore Roosevelt yn gyn-arlywydd yr Unol Daleithiau a oedd yn y swydd rhwng 1901 a 1909, sydd, ar y cyfan, yn uchel ei barch. Serch hynny, symudwyd ei gerflun, sy’n dyddio o 1939, y tu allan i'r Amgueddfa Hanes Natur yn Efrog Newydd yn 2022. Nid oedd hyn oherwydd pwy oedd yn cael ei goffáu ond sut y cafodd ei gynrychioli. Darluniwyd Roosevelt ar gefn ceffyl gydag Affricanwr ac Americanwr Brodorol a ymddangosai’n eilradd iddo y naill ochr iddo. Disgrifiodd y cerflunydd, James Earle Fraser, y gwaith fel 'grŵp arwrol' gan esbonio'r ddau ffigwr fel: 

… guides symbolizing the continents of Africa and America, and if you choose may stand for Roosevelt's friendliness to all races.

Yng nghyd-destun yr amgueddfa, fodd bynnag, roedd y ddelweddaeth hon wedi ysgogi'r hyn a elwir yn 'hiliaeth wyddonol' a disgrifiodd yr hanesydd James Loewen y cerflun ym 1999 fel 'datganiad o oruchafiaeth wen.’ Cynhaliwyd y protestiadau cynharaf yn erbyn y cerflun gan Americanwyr brodorol ym 1971. Barnodd Americanwyr Affricanaidd hefyd ei fod yn eu cyflwyno fel 'dynion cyntefig' ac mewn hierarchaeth islaw'r dyn gwyn 'gwaraidd’. Yn 2021, pleidleisiodd Comisiwn Dylunio Cyhoeddus Efrog Newydd yn unfrydol i gael gwared ar y cerflun, sydd i'w ail-arddangos gyda dehongliad yn Llyfrgell Arlywyddol Roosevelt yng Ngogledd Dakota.

Mae lleoliad yn ffactor allweddol o ran effaith coffáu. Er enghraifft, gall gosod plac i nodi lle ganwyd rhywun neu godi cofeb lle digwyddiad rhywbeth gael ei weld fel rhywbeth sy'n tynnu sylw at ffaith hanesyddol yn hytrach na dathlu'r person neu'r achlysur. Efallai na fyddai coffáu'r un unigolyn mewn lleoliad llai perthnasol neu mewn cymuned lle'r oedd yr unigolyn yn ddadleuol yn ymddangos mor niwtral. 

Gall cerfluniau amlwg yn arbennig fod yn ddadleuol, yn enwedig yng nghanol dinasoedd lle gwelir nhw’n amlach. Lleolwyd rhai’n fwriadol i roi stamp awdurdod un teulu neu grŵp ar le. Mewn geiriau eraill, mae modd ystyried bod y cerflun yn dweud 'mae'r lle hwn yn perthyn i ni' yn hytrach na 'mae'r lle hwn i bawb’. Mae mannau cyhoeddus, fel sgwariau trefi, neu lefydd a ddylai drin pawb yn deg ac yn gyfartal, fel llysoedd barn neu neuaddau tref, yn lleoliadau mwy sensitif na rhai lled-breifat, fel blaen swyddfeydd. Gellir ystyried bod cofeb sydd mewn lle sydd wedi’i neilltuo’n bwrpasol i anrhydeddu pobl, megis 'neuadd arwyr', yn rhoi cymeradwyaeth unfrydol cymdeithas i'r rhai sy’n cael eu coffáu oni bai bod dehongliad cysylltiedig i egluro'r gofeb a sut y gallai canfyddiadau fod wedi newid ers ei chreu.

I nodi:

• Mae effaith lleoliad yn ffactor pwysig, wrth ystyried camau i fynd i'r afael â chofebion sy'n bodoli eisoes ac wrth ystyried cynigion ar gyfer rhai newydd. 

Image

Roedd Margaret Thatcher yn ffigwr hanesyddol bwysig, ond mae pobl yn ei chael hi'n anodd ei gweld hi’n wrthrychol. Fel prif weinidog, rhwng 1979 a 1990, cafodd ei heilunaddoli a'i chasáu. Hi oedd yn arwain mewn cyfnod o ddiweithdra mawr ac anghydfod diwydiannol, gan gynnwys streic y glowyr a greodd raniadau dwfn. Serch hynny, hi oedd prif weinidog benywaidd cyntaf Prydain; enillodd dri etholiad cyffredinol, arweiniodd y wlad yn ystod Rhyfel y Falklands ac roedd yn cael ei hadnabod y byd fel y 'Ddynes Haearn’ ym mhedwar ban byd.

Roedd bwriad i godi cerfluniau o Margaret Thatcher yn fuan wedi iddi adael ei swydd ond maent wedi profi'n anodd i'w lleoli. Torrwyd pen un mewn oriel yn 2002 a chafodd yr arddangosfa dros dro o ddelwedd fawr ohoni yn y Senedd yn 2008 ei beirniadu'n gryf a'i galw'n 'sarhad ar bobl Cymru’. Yn 2017, cwblhaodd Douglas Jennings gerflun i Sgwâr Senedd San Steffan ond gwrthododd Cyngor San Steffan ganiatâd am sawl rheswm, gan gynnwys costau plismona. Mae wedi'i osod bellach yn ei thref enedigol, Grantham, lle’r awgrymodd ymgynghoriad y byddai'n gymharol annadleuol, er iddo gael ei bledio ag wyau yn fuan ar ôl ei ddadorchuddio.

Fodd bynnag, mae dau gerflun o Margaret Thatcher i’w cael mewn lleoliadau addas, mae'n debyg: lobi’r Aelodau yn Nhŷ'r Cyffredin ac ar Ynysoedd y Falkland.

Gall dealltwriaeth pobl a digwyddiadau newid wrth edrych yn ôl neu pan ddaw gwybodaeth newydd i'r amlwg. Gall penderfyniadau i goffáu rhywun ymddangos fel camgymeriad ychydig flynyddoedd yn ddiweddarach. Mae gan nifer o awdurdodau a sefydliadau lleol reol na ellir ystyried unigolion i'w coffáu tan o leiaf 10 mlynedd ar ôl eu marwolaeth. Serch hynny, gall fod pwysau i weithredu’n gynt, yn enwedig yn dilyn trychineb proffil uchel neu os yw ffigwr poblogaidd yn marw'n annisgwyl. 

Jimmy Savile yw un o'r enghreifftiau cliriaf o'r risg o goffáu pobl yn rhy fuan. Daeth tystiolaeth ei fod wedi cam-drin oedolion a phlant bregus yn hysbys iawn yn fuan ar ôl iddo farw, ond erbyn hynny roedd pwll nofio yn Glasgow yn arddangos cerflun ohono ac roedd plac wedi ei roi ar ei dŷ yn Scarborough, gan ei alw'n 'ddiddanwr a dyngarwr’. Cafodd y ddau eu tynnu i lawr o fewn misoedd. 

Efallai y bydd angen cyfnodau llawer hirach er mwyn i arwyddocâd hanesyddol pobl neu ddigwyddiadau gael eu deall gan ymchwilwyr neu eu gwerthfawrogi gan y cyhoedd yn ehangach. Er enghraifft, y methiant tan yn ddiweddar i gydnabod yr aberth a wnaed gan filwyr o drefedigaethau Prydeinig yn ne Asia, Affrica a'r Caribî mewn dau ryfel byd. Ni chafodd y milwyr hyn eu darlunio na'u henwi ar gofebion rhyfel Prydeinig tan ddegawdau ar ôl eu cyd-filwyr gwyn, y buont yn ymladd ochr yn ochr â nhw. 

I nodi:

• Mae heriau annisgwyl yn fwy tebygol os nad yw’r coffâd yn cael ei lywio gan wybodaeth hanesyddol gywir a 'diwydrwydd dyladwy’.
• Mae gan ddigwyddiadau a gweithredoedd pobl effeithiau tymor byr a hirdymor felly gall canfyddiadau o goffáu newid yn ddramatig dros amser.

Image

Mae’r cerflun efydd 'Pyeonghwaui sonyeosang' (평화의 소녀상, Saesneg: 'Statue of a Girl for Peace') yn darlunio merch yn ei harddegau yn nillad traddodiadol Korea yn eistedd gyda’i dyrnau ar gau. Mae cadair wag wrth ei hymyl ac mae aderyn bach yn eistedd ar ei hysgwydd. Ar y ddaear y tu ôl iddi mae cynrychiolaeth o gysgod menyw gefngrwm hŷn. Lleolir y cerflun gwreiddiol yn Seoul, De Korea, gyferbyn â'r brif fynedfa i lysgenhadaeth Japan. Cafodd ei ddadorchuddio yn 2011 gan Gyngor Korea i’r Menywod a Ddrafftiwyd ar gyfer Caethwasiaeth Rywiol Filwrol gan Japan.

O tua 1932 ymlaen, yn ystod rhyfeloedd ehangu Japan, bu'r Fyddin Imperialaidd yn gweithio gydag asiantau lleol i ddatblygu rhwydwaith o buteindai milwrol. Erbyn i Japan ildio ar ddiwedd yr Ail Ryfel Byd, roedd tua 200,000 o fenywod caeth wedi cael eu masnachu i'r 'gorsafoedd cysur' hyn, y rhan fwyaf ohonynt o Korea, gwlad a gymerwyd gan Japan ym 1910. Roedd tynged yr hyn a elwid yn 'comfort women' yn bwnc tabŵ am ddegawdau ond, gyda democrateiddio De Korea yn yr 1980au, daeth yn bosib trafod y pwnc mewn print. Arweiniodd hyn at alwadau cynyddol i Japan ymddiheuro a digolledu'r goroeswyr oedrannus. 

Sicrhawyd cytundeb yn 2015 a fyddai'n golygu bod Japan yn talu swm mawr ac yn cydnabod ymwneud uniongyrchol milwyr Japan â’r puteindai, ond roedd hyn yn amodol ar gael gwared ar y cerflun. Methodd y cytundeb pan ymddangosodd replica o'r cerflun ger swyddfa conswl Japan yn Busan. Mae awdurdodau Korea wedi ceisio cael gwared ar y ddau gerflun sawl gwaith ond maen nhw wedi cael eu hatal gan brotestwyr. Mae replicas tebyg iawn o'r cerflun wedi'u comisiynu gan gymunedau alltud Korea yn yr Almaen, Awstralia ac UDA hefyd. Er bod y replicas hyn wedi'u gosod mewn parciau cyhoeddus yn hytrach na'n agos i swyddfeydd llywodraeth Japan, mae sawl un yn UDA wedi achosi tensiwn rhwng cymunedau Koreaidd a Japaneaidd lleol.